Τι γυρεύει μια καληνύχτα κι ένα σύννεφο στα …Παραμύθια του Σαββάτου;

Γράφει η Ελένη Μπετεινάκη

Δυο απίστευτα βιβλία για να ξεκινήσει μια σχολική χρονιά γεμάτη φαντασία, γνώση, περιπέτεια, χιούμορ και ατελείωτες συζητήσεις, εκπλήξεις και αναγνωστική απόλαυση.

Μια καληνύχτα γεμάτη απίθανες ερωτήσεις, Ίζαμπελ Τόμας, εικ: Άαρον Κάσλεϊ, εκδ. Μεταίχμιο

Όσοι έχετε μικρά παιδιά σιγουρά για  ένα μεγάλο διάστημα με ερωτήσεις  αμέτρητες, θέλοντας να εξερευνήσουν τον κόσμο, να μάθουν τα πάντα για το τι συμβαίνει γύρω τους, και για όσα τους κινούν την περιέργεια. Φυσιολογικό απόλυτα μεν, κουραστικό όμως κάποιες φορές που οι απαντήσεις είναι και σε μας άγνωστες. Το βιβλίο της Ίζαμπελ Τόμας έρχεται να γεμίσει τις νύκτες πριν την …καληνύχτα με ερωτήσεις που στήνουν αληθινές περιπέτειες,  μαθαίνοντας, διασκεδάζοντας και απαντώντας σε πολλές απορίες.

Μερικές από αυτές τις ερωτήσεις κρύβουν μέσα τους μεγάλες συζητήσεις, πολλές αγκαλιές και ώρες που θα περάσετε μαζί με το παιδί που θα θυμάστε για πολλά χρόνια.

Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποιες ερωτήσεις- κεφάλαια που θα βρείτε μέσα στο βιβλίο:

Πως γίνονται οι σαπουνόφουσκες και γιατί είναι πάντα στρογγυλές;

Θα μπορούσα να κολυμπήσω μέσα σε ένα παγωτό;

Γιατί τα ζώα δεν φοράνε ρούχα;

Γιατί κλαίμε; Γιατί είμαι εγώ και όχι κάποιος άλλος;

Πως ξέρουμε πως δεν υπήρξαν ποτέ δεινόσαυροι;

 Πως λειτουργεί η βαρύτητα;

Από που έρχονται οι νέες ιδέες;

Γιατί είναι πράσινα τα φυτά;

Γιατί ονειρεύομαι;

Πως ξέρουμε από τι είναι φτιαγμένα τα αστέρια;

Ένα βιβλίο γεμάτο γνώση, χιούμορ, απόλαυση και σημαντικές πληροφορίες και απαντήσεις. Ένα τεράστιο ταξίδι στον χώρο, το χρόνο, στη Γη, στο Διάστημα, στο ίδιο μας το σώμα, σε μεταφυσικές απορίες,  για να καλύψει την περιέργεια και τις χιλιάδες ερωτήσεις που δύσκολα μπορεί κάποιος να απαντήσει.

Εργαλείο και για εκπαιδευτικούς που μπορούν διαλέγοντας μια οποιαδήποτε «απορία» να ξεκινήσουν μια υπέροχη ώρα διδασκαλίας…

Από τα αγαπημένα μου κεφάλαια :

Αν είχα γεννηθεί διαφορετική χρονιά, θα ήμουν πάλι εγώ; Και …

Γιατί δεν μπορώ να θυμηθώ τότε που ήμουν μωρό;

Τα κείμενα είναι της  Ίζαμπελ Τόμας και η απίθανη εικονογράφηση είναι του Άαρον Κάσλεϊ.

Ψάξτε το και κρατήστε το στη λίστα με τα βιβλία για την δανειστική βιβλιοθήκη της τάξης, και όχι μόνο!

Δείτε εδώ τις πρώτες σελίδες  : https://flip.metaixmio.gr/apospasmata/MIA_KALHNYXTA_GEMATH_APITHANES_EROTHSEIS/10/index.html

Φαντάσου  να έπεφτε ένα σύννεφο στο κεφάλι σου! Σάκης Σερέφας, εικ: Τόμεκ Γιοβάνης, εκδ. Μεταίχμιο

Ένα απίστευτο βιβλίο που θες να διαβάσεις ξανά και ξανά. Δέκα ευφάνταστες ιστορίες για πράγματα που αν γινόταν κάποια στιγμή πραγματικότητα θα άλλαξαν όλα όσα ξέρουμε για τον κόσμο. Απολαυστικό, ευφάνταστο, ευφυές.  

Απίστευτο χιούμορ από τον Σάκη Σερέφα, σουρεαλισμός ανάμεικτος με μια πραγματικότητα. Καταιγισμός ιδεών, φαντασία στο ανώτατο επίπεδο, λόγος που ρέει εντελώς αβίαστα. Σε κάθε κείμενο με απίστευτη  πλοκή μαθαίνουμε, γελάμε και αναρωτιόμαστε τι θα γινόταν πραγματικά, αν….

Ιστορία, μυθολογία, Φυσική, Χημεία, λογοτεχνία στις πιο ξεκαρδιστικές στιγμές συνθέτουν τις δέκα αυτές ιστορίες που δεν θέλεις να τελειώσουν ποτέ.

Σε συνδυασμό τα κείμενα με τις απίστευτες εικόνες του Τομέκ Γιοβάνη, υψηλής αισθητικής, δίνουν ένα απολαυστικό και σπουδαίο αποτέλεσμα.

Φαντάσου, λοιπόν, γραφεί στο οπισθόφυλλο του βιβλίου τι θα γινόταν αν…

…τρυπούσες τη Γη και έβγαινες από την άλλη μεριά της.

…ήθελες να πλύνεις τις πατούσες μιας αράχνης.

…ήθελες να γαργαλήσεις τον εαυτό σου.

…αποφάσιζες να μετρήσεις όλα τα μυρμήγκια της Γης.

…κυκλοφορούσαν ελεύθερες όλες οι κότες της Γης.

…ήταν γεμάτα μέχρι επάνω τα σακουλάκια με τα τσιπς.

…σταματούσε να περιστρέφεται η Γη.

…τρέχαμε όλοι οι άνθρωποι της Γης προς την ίδια κατεύθυνση.

…ήθελες να μετρήσεις όλες τις νιφάδες χιονιού που πέφτουν στη Γη.

…έπεφτε ένα σύννεφο στο κεφάλι σου.

Στο τέλος των κεφαλαίων υπάρχουν ανέκδοτα, μεζεδάκια γνώσεις ή ερωτήσεις και στίχοι ποιημάτων ή αποφθεγμάτων γνωστών ποιητών (Ελύτης, Σουρής).

Και παρότρυνση αν κάποιος θέλει να γράψει κι αυτός/η μια ιστορία π.χ. Φαντάσου να…είχε δυο μάτια ο Κύκλωπας!

Ή να έτρωγε η κοκκινοσκουφίτσα τον λύκο…

Οπωσδήποτε να το πάρετε. Για παιδιά από δέκα χρόνων περίπου που αν μπορούν να καταλάβουν το χιούμορ και το αληθινό κομμάτι της κάθε ιστορίας.

Δείτε εδώ ένα απόσπασμα : https://flip.metaixmio.gr/apospasmata/FANTASOY_NA_EPEFTE_ENA_SYNNEFO_STO_KEFALI_SOY/index.html

 

Του Αγίου Φανουρίου σήμερα…

 Να φανούν τ΄ αφανέρωτα!

Της Ελένης Μπετεινάκη

Στο γραφικό εκκλησάκι του αγίου Φανουρίου στο Βενεράτο που΄ναι κτισμένο μπροστά από ένα πελώριο βράχο βρέθηκα και πάλι τούτη τη χρονιά, μέρες πριν την γιορτή.
Στο φαράγγι προσπάθησα να ...μπω περπατώντας ανάμεσα σε νερά (όχι πολλά), δέντρα και ομορφιά από εκείνες που σε κάνουν να λες πως υπάρχουν αληθινά παραμύθια γύρω σου. Τόπος που περιμένεις να δεις νεράιδες ή ξωτικά και μια απόλυτη σιωπή παντού με μυρωδιά από φρεσκοβαμμένο ασβέστη ολόγυρα σε μίαν αυλή γεμάτη πλατάνια, σκιά και θαυμασμό. Μαζί μου συνοδοιπόρος πάντα ο Κωστής και ...οι κούκλες μου που ταίριαζαν απόλυτα με το περιβάλλον.

Κι ύστερα μια βόλτα στο Βενεράτο, απαραίτητη.

Αφορμή για όλα αυτά, η γιορτή του αγίου στις 27 του Αυγούστου…

Γεμάτη κι η Κρήτη με εξωκλήσια, όπου κι αν βρεθείς σε πεδιάδες βουνά, χαράδρες. Κι όλα έχουν μια ιστορία πίσω τους που χάνεται πολλές φορές στα βάθη των αιώνων. Και τούτο το εκκλησάκι έχει επιγραφή  πως φτιάχτηκε από του Ενετούς γύρω στα 1600, λεηλατήθηκε , καταστράφηκε επι Τουρκοκρατίας και ανακαινίσθηκε στα 1931 έχοντας ς πια προφανώς διαφορετική μορφή από το αρχικό κτίσμα.  Την ώρα που πήγαμε υπήρχε ακόμα ερημιά. Μια μεγάλη νταμιτζάνα μόνο με κανελλάδα σε μια σκιερή γωνιά θύμιζε πως κάτι θα γινόταν στην Χάρη του Αγίου πιο μετά. Εμεί ανάψαμε κερί και χαθήκαμε μέσα στα πλατάνια προσπαθώντας να ακολουθήσουμε την ροή του μικρού ποταμού  Απόλλωνα να βρεθούμε στη Γρα Σπηλιάρα με τα αγριοπερίστερα και την απίστευτη ομορφιά της…

Κι έδωσα υπόσχεση και τάμα στον Άγιο Φανούρη του Βενεράτου πως θα φτιάξω και πάλι φανουρόπιτα το βράδυ, για όλα εκείνα τα χαμένα της ζωής και της ύλης και πως του Χρόνου που θα επιτρέπονται οι πολλές χαρές και τα πανηγύρια θα ερχόμουν ξανά ….

Την  έφτιαξα λοιπόν την πίτα μου με την ίδια συνταγή που έδωσε κάποτε η αγαπημένη μου φίλη η Ιωάννα Σταμούλου *και δεν σας κρύβω πως πέτυχε. (Μόνο που αντί να βάλω κονιάκ, σαν γνήσια κρητικιά, έβαλα ρακή…)  

Ύστερα έψαξα πολύ να βρω τι κρύβεται πίσω από τούτη τη γιορτή  και πως καθιερώθηκε κι έμαθα ένα σωρό θρύλους και παραδόσεις που ακόμα και στις μέρες μας καλά κρατούν!

Είναι λοιπόν ο άγιος που φανερώνει όλα τα χαμένα, ζώα, πράγματα αλλά και την Τύχη. Σε όλες τις εικόνες παριστάνεται να κρατά ένα κερί αναμμένο κι στην πίστη του λαού θεωρείται πως ήταν μάντης. Λένε πως ήταν κατεξοχήν άγιος των  Δωδεκανήσων όπου τυχαία βρέθηκε μια εικόνα του στα 1350 στη Ρόδο , στα ερείπια μιας εκκλησιάς. Εικονιζόταν με στρατιωτικά ρούχα  και κρατούσε στο χέρι του ένα σταυρό και μια λαμπάδα. Πάνω στην εικόνα διακρινόταν ξεκάθαρη η γραφή με το όνομα του, Άγιος Φανούριος. Τούρκοι την βρήκαν την εικόνα και την παρέδωσαν στον Μητροπολίτη του νησιού τον Νείλο κι εκείνος από τα χαλάσματα ξανάφτιαξε την παλιά εκκλησιά κι αφού ο άγιος αυτός ήταν άγνωστος σε όλους μέχρι τότε, καθιέρωσε για μέρα της γιορτής του την ημέρα που βρέθηκε η εικόνα. Η λατρεία του γρήγορα διαδόθηκε παντού ιδιαίτερα στο Αιγαίο και την Κρήτη. 

Το «θαύμα του αγίου Φανουρίου» την εποχή της Ενετοκρατίας  δεν μας είναι ίσως και τόσο γνωστό. Όταν  τότε τρεις διάκονοι που ήθελαν να χειροτονηθούν ιερείς από Ορθόδοξο Αρχιερέα και αφού οι Λατίνοι δεν τους επέτρεπαν να συμβεί αυτό στην Κρήτη μετέβηκαν στο Τσιρίγο των Κυθήρων και στην επιστροφή τους στο νησί έπεσαν θύματα Αγαρηνών πειρατών που τους μετέφεραν στη Ρόδο και τους πούλησαν σκλάβους. Είχαν ακούσει για την εικόνα του Αγίου Φανουρίου και παρακαλώντας ο καθένας χωριστά τους αφέντες τους κατάφεραν να πάνε να την προσκυνήσουν. Παρακάλεσαν εκείνοι στον Άγιο να τους ελευθερώσει από την σκλαβιά τους. Ο Άγιος Φανούριος άκουσε τις προσευχές τους και την νύχτα παρουσιάστηκε στους αφεντάδες των ιερέων λέγοντας  τους να τους  ελευθερώσουν αλλιώς  θα τιμωρούνταν σκληρά. Εκείνοι αντίθετα συνέχισαν να τους βασανίζουν αλύπητα για δυο συνεχόμενα βράδια ώσπου λένε πως την τρίτη μέρα τυφλώθηκαν οι Αγαρηνοί Αφεντάδες  κι έμειναν παράλυτοι. Ο Άγιος παρουσιάστηκε για τρίτη φορά στους δυνάστες των ιερέων και τους είπε πως αν δεν τους ελευθερώσουν τότε η υγεία τους θα χειροτερέψει ακόμα πιο πολύ . Εκείνοι φοβούμενοι  πια για χειρότερα  έδωσαν  γραπτή υπόσχεση για την απελευθέρωση των τριών ιερέων  μέσα στον ίδιο το ναό του Αγίου Φανουρίου. Αμέσως έγιναν  καλά και πλήρωσαν όλα τα έξοδα να επιστρέψουν οι τρεις ιερείς στην Κρήτη. Εκείνοι για να ευχαριστήσουν τον Άγιο αντέγραψαν ακριβώς την εικόνα του και την μετέφεραν στο νησί φτιάχνοντας εκκλησία και διαδίδοντας την λατρεία του,ίσαμε τις μέρες μας.  Kι έγινε ο Άγιος τούτος από τους πιο σημαντικούς στο νησί μας. Η παράδοση ήθελε επίσης για λόγους που σχεδόν αγνοούνται να θεωρήσουν την μητέρα του αμαρτωλή κι εκείνον νόθο παιδί. Άλλοι λένε πάλι πως ήταν πολύ σκληρή με τους φτωχούς και δεν έδινε ποτέ και τίποτα σε κανέναν. Η ψυχή της δεν πήγε ούτε στην κόλαση κι όσο κι αν προσπάθησε κι ο ίδιος της ο γιος να τη σώσει δεν τα κατάφερε. Έτσι λοιπόν βγήκε η συνήθεια να φτιάχνουν την ημέρα που γιορτάζει ο Άγιος γλυκόπιτες και να τις μοιράζουν σε όλους , τους περαστικούς, γνωστούς κι άγνωστους με τη σύσταση  να ευχηθούν να συγχωρεθεί η μητέρα του Αγίου.

Ο μελετητής της ελληνικής λαογραφίας Γιώργος Αικατερινίδης κατέγραψε μια ενδιαφέρουσα παράδοση για τη μητέρα του Αγίου στις Βρύσες Μεραμπέλλου όπως αναφέρεται στο βιβλίο  των Νίκου  και  Μαρίας Ψιλάκη, "Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης":

"Η μάνα του Αγίου δεν ήκαμε καλό ποτέ τζη. Μόνο ένα κρομμυδύφυλλο ήδωσε μια βολά σ'ένα διακονιάρη. Σαν απόθανε ήβραζε σ'ένα καζάνι με πίσσα και ο Άγιος αρώτησε: α-Γιάντα η μάνα μου είναι εκειά μέσα;

Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος τ'απηλοήθηκε: -Γιατί δεν ήκαμε ποτέ καλό. Να ρίξομε το κρομμυδόφυλλο που ήδωσε κι ανέ τηνέ σηκώσει να βγει επάνω, να σωθεί...

Ερίξανε το κρομμυδόφυλλο και η μάνα ντου βγήκε στα χείλια του καζανιού μαζί με τρεις άλλες γυναίκες που πιαστήκανε κι αυτές από το κρομμύδι. Μα η μάνα ντου τώσε δίνει μια σπρωξιά και πέφτουνε πάλι μέσα. Τοτεσάς λέει ο Αρχάγγελος: Θωρείς πως κι επαέ είναι ακόμη κακή.

Τοτεσάς ο Άγιος Φανούριος ζήτησε μια χάρη: Να μην πηγαίνουνε πράμα γι'αυτόν, μόνο για τη μάνα ντου για να λένε να τση συγχωρέσει ο Θεός..."

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης  πάλι  στο διήγημά του "Γουτού Γουπατού"  αναφέρει σχετικά : "Όσοι επικαλούνται τον Άγιο Φανούριον οφείλουν να λέγουν: Θεός σχωρέσ' τη μητέρα του Αγίου Φανουρίου. Θεός σχωρέσ' την."

Η σχέση του αγίου με την Κρήτη είπαμε πως χρονολογείται από τα χρόνια των Ενετών. Τρία μεγάλα μοναστήρια στο νησί θέλουν να τον τιμούν με το όνομα του αφιερώνοντας  του ένα κλίτος και γιορτάζοντας  ακόμα και σήμερα μεγαλόπρεπα την λατρεία ,και  την μνήμη του. Είναι η  Μονή Οδηγήτριας της Μεσαράς , η Μονή Βαρσαμόνερου στα Βορίζια και η Παναγιά  Κερά Ελεούσα στην Κιθαρίδα.

Η παράδοση λοιπόν εκτός όλων των παραπάνω τον θέλει Άγιο και βοηθό στις δυσκολίες της ζωής ειδικότερα στην φανέρωση χαμένων πραγμάτων και στο νησί μας για ανεύρεση χαμένων  ζώων. Είναι ο Προστάτης των ζωοκλοπών που δεν απολείπουν ακόμα και στις μέρες μας από την Κρήτη. Η τιμωρία του ζωοκλέφτη είναι ηθικής τάξεως. Μπροστά στο εικόνισμα του αγίου δεν μπορεί κάποιος να πει ψέματα ποτέ και για αυτό το ξεκαθάρισμα τέτοιων παράξενων λογαριασμών γινόταν πάντα μπροστά στην εικόνα του. Ο όρκος αυτός αποτελεί διαδικασία πλήρους επιβεβαίωσης ή οριστικής απαλλαγής από κάθε υποψία. Λένε πως κάποιοι  βοσκοί που ψευδομαρτύρησαν δεν κατάφεραν ποτέ να φτάσουν στα σπίτια τους.

Το τάμα των βοσκών δεν είναι  φανουρόπιτα. Προσφέρουν ένα τουλάχιστον ζώο για να βρεθεί ότι αυτοί θεωρούν πως έχασαν.

Κι οι Αγρότες πάλι του τάζουν λάδι για να φανερώσει τα χαμένα τους.

Στον Κρουσώνα Ηρακλείου έφτιαχναν « το τριβίδι του Αγίου Φανουρίου» με σταφίδες, πετιμέζι και λάδι καθώς και στο Αμάρι ζύμωναν το «Φανουροτρίβιδο» σαν στενόμακρο ψωμί που το πρόσφεραν δώρο στη γειτονιά.

Στην Κύπρο, στην Κρήτη και σε άλλες περιοχές, ο Άγιος μπορεί να φανερώσει στην κάθε ανύπαντρη κοπέλα το μέλλοντα σύζυγό της.

Στη Σκιάθο  πίτα στον Άγιο τάζουν οι μάνες  για να τους φανερώσει το γαμπρό που θα κάμουν στην κόρη τους.

Στη Φλώρινα, η φανουρόπιτα (που την πάνε οι ελεύθερες κοπέλες στην εκκλησιά) χρησιμοποιείται ως ονειρομαντικό μέσον με ένα κομμάτι που βάζουν κάτω απ'το προσκέφαλο (ο Άγιος θα φανερώσει το μέλλοντα σύζυγο).

Στα Ανώγεια πάλι τη ζυμώνουν με προζύμι και δεν ξεχνούν σαν την μοιράζουν να ευχηθούν στις γυναίκες της οικογένειας. Κι είναι ο Άγιος των Ξυλούρηδων που τον  γιορτάζουν κάθε χρόνο στην εκκλησιά του στον Ψηλορείτη

Συνήθως η Φανουρόπιτα παρασκευάζεται με επτά ή εννιά υλικά. Η επιλογή των αριθμών αυτών δεν είναι καθόλου τυχαία, μια και είναι γνωστός ο ρόλος των αριθμών στις μαντικές και μαγικές πρακτικές. Τα επτά ή εννιά υλικά φαίνεται να ενισχύουν ακόμα περισσότερο τη δύναμη της πίτας

Η δική μου φανουρόπιτα έχει εννέα υλικά  κι όπως  λέει και η Ιωάννα*, η πίτα του Αγίου Φανουρίου είτε την πάς στην εκκλησιά είτε όχι έχει το λόγο της να τη φτιάξεις: “Για να φανούν τα αφανέρωτα!”

Ό,τι κι αν λένε είναι ευκαιρία για γιορτή και γλύκισμα!

Χρόνια πολλά!

Η συνταγή της Ιωάννας Σταμούλου:*http://www.sweetly.gr/2015/08/fanouropita/#more-4133

Φωτ : Κωνσταντίνος Γριβάκης, Ελένη Μπετεινάκη

ΠΗΓΕΣ:

Νίκος Ψιλάκης, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, εκδ. Καρμάνωρ

Νίκος & Μαρία Ψιλάκη ,Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα, εκδ. Καρμάνωρ

Λουκάτος Δ.Σ., Τα καλοκαιρινά , εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1982

Μέγας Γ.Α, Ελληνικαί εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1957

Η κυρία Γενναιοδώρα …στα Παραμύθια του Σαββάτου!

Γράφει η Ελένη Μπετεινάκη

Υπάρχει ένα μικρό μαγαζί σε μια πάροδο της λεωφόρου Καλή Μέρας, μετά  από το ζαχαροπλαστείο του κυρίου Ζαχαρία Πλάστη, που όμοιο του δεν θα βρείτε πουθενά αλλού στον κόσμο. Ανήκει στην κυρία Γενναιοδώρα και πάντα θα βρεις εκεί οτιδήποτε ψάχνεις. Τώρα ξέρω, είστε περίεργοι να μάθετε τι ακριβώς πουλάει, γι αυτό κι εγώ θα σας πως να ανοίξετε τα μάτια της φαντασίας  και τα αυτιά της ψυχής, να δείτε  και να ακούσετε προσεκτικά αυτά που θα σας πω. Λοιπόν, σ΄αυτό το μοναδικό μαγαζάκι με την υπέροχη βιτρίνα του, μπορείτε να αγοράσετε :Γλυκιές αγκαλιές, ζεστά φιλιά ή εκείνα του αποχαιρετισμού, χτυπηματάκια στην πλάτη, τσιμπήματα στα μάγουλα, κλεισίματα ματιών και πολλών ειδών χειραψίες. Και όλα αυτά και πολλά περισσότερα στις πιο προσιτές τιμές. Κι είναι κλεισμένα σε κουτιά, βάζα και σακουλίτσες που η κυρία Γεναιοδώρα ανοίγει κάθε πρωί πολύ προσεκτικά καλημερίζοντάς  τα καλούδια της και τα ξανακλείνει κάθε βράδυ!

Μαντέψτε τώρα τι υπάρχει στα κουτιά με τα φιλιά: Στο πράσινο κουτί κατοικούν τα ρουφηχτά φιλιά της μαμάς!

Και που να δείτε ποια μένουν  στο μπλε, στο ροζ, στο κίτρινο και στο κόκκινο!

Οι αγκαλιές, πάλι,  είναι κρεμασμένες στην ντουλάπα της! Κι είναι λογιών – λογιών και πάρα πολλές. Ξετρελάθηκα με την αγκαλιά της γιαγιάς και των δήθεν φιλενάδων…

Κι όλα τα φροντίζει με περισσή στοργή η κυριά Γενναιοδώρα!

Ένα πρωί όμως την ώρα που άνοιγε  το μαγαζάκι της κάτι δεν της πήγε πολύ καλά. Ένοιωσε  πως ζούσε σε όνειρο ή καλύτερα μέσα σε έναν εφιάλτη. Όλα της τα βάζα, τα κουτιά, οι σακούλες ήταν ορθάνοιχτα. Ακόμα κι η ντουλάπα με τις αγκαλιές και με το άνοιγμα της εξώπορτας,  όρμησαν  έξω, σκορπίστηκαν, ανακατεύτηκαν και χάθηκαν στους δρόμους. Το μαγαζί έμεινε άδειο και η πολιτεία άρχισε να ζει πια σε τρελούς ρυθμούς. Όλα τούτα τα μοναδικά καλούδια της κ. Γενναιόδωρας και της… ζωής, έχοντας τελείως αποπροσανατολιστεί, κατέληγαν σε λάθος πρόσωπα, σπίτια, μαγαζιά, σχολεία.

Όλα άνω κάτω και παράξενα.

« Η κυρία Μαρία Νοικοκυρίδου καλημερίζει τον εξάχρονο γιο της με μια χειραψία κι αυτός την καλημερίζει μ΄ ένα δυνατό χασμουρητό κι ένα γλυκό φιλί της καληνύχτας… Ο κύριος Κώστας Καημενίδης δέχεται απόλυση απ’ το αφεντικό του μ΄ένα «κόλλα το, δικέ μου»…Ο τροχονόμος Σταμάτης Θασεγραψίδης δίνει κλήση για υπερβολική ταχύτητα στον κύριο Γρηγόριο Κουρσάρο μ΄ένα ζεστό χειροκρότημα κι αυτός την παραλαμβάνει με μια βαθιά υπόκλιση»

Αυτά και άλλά πολλά ευτράπελα συν έβαιναν συνεχώς ώσπου όλοι οι κάτοικοι αποφάσισαν να πάνε να δουν τι συμβαίνει στο μαγαζί της κ. Γενναιοδώρας. Εκείνη είναι απαρηγόρητη.  Τους εξήγησε τι έγινε και άρχισαν όλοι, τότε, να προτείνουν λύσεις, όμως μάταια. Όταν πια  η κατάσταση έφτασε σε αδιέξοδο η κυρία Γενναιοδώρα αποφάσισε να κλείσει οριστικά το μαγαζάκι της και να το βάλει  «ΠΡΟΣ ΕΝΟΙΚΙΑΣΗ».

Ένα «απαλό χάδι στα μαλλιά» είδε πρώτο την ταμπέλα και το νέο διαδόθηκε με μιας…

Η συνέχεια;

Συγκινητική, απρόβλεπτη, συναινετική και πολύ …αληθινή!

Μια υπέροχη, πρωτότυπη, φανταστική ιστορία της Νικολέτας Καπίλλα, γεμάτη χιούμορ, εφευρετικότητα, τρυφεράδα, ανατροπές, μπερδέματα, και ιδιαίτερες συναισθηματικές καταστάσεις. Μια ευφάνταστη ιστορία για το πόσο εύκολο είναι να καταρρεύσουν οι ισορροπίες μας, μέσα σε μια στιγμή μόνο, και να επικρατήσει …πανικός.

Έξυπνη σύλληψη ιδέας για τους τρόπους συμπεριφοράς που μπορεί να δραματοποιηθεί μοναδικά σε νηπιαγωγεία και πρώτες τάξεις δημοτικών σχολείων,  προκαλώντας αστείες καταστάσεις και προβληματισμό για το τι είναι σωστό ή αποδεκτό από τους άλλους. Ποια είναι η στάση μας, πως πρέπει να συμπεριφερθούμε σε οποιαδήποτε στιγμή και  κατάσταση βρεθούμε. Και αν αλλάξουμε τους κανόνες τι θα συμβεί;

Το βιβλίο είναι γεμάτο «ανάποδα» γεγονότα που θα σας κάνουν να γελάσετε πολύ. Την ίδια στιγμή θα αναρωτηθείτε τι γίνετέ αν αλλάξουν ξαφνικά τα πράγματα και δεν είναι όπως τα έχουμε συνηθίσει ή μας τα έχουν επιβάλει συγκεκριμένοι κανόνες συμπεριφοράς.

Ευφάνταστα και τα ονόματα της ιστορίας, ξεκινώντας από εκείνο της πρωταγωνίστριας, το κυρία Γενναιοδώρα!

Υπέροχη και η εικονογράφηση της Marcela Calderon με ιδιαίτερα σκίτσα και παλ αποχρώσεις που ταιριάζουν απόλυτα με ένα τόσο ξεχωριστό κείμενο!

Να το αναζητήσετε στα βιβλιοπωλεία και να το διαβάσετε στην τάξη σας, μοιράζοντας ρόλους  και χρωματιστά βαζάκια, σακούλια,  κουτιά και πολλά χαρτιά! Το αποτέλεσμα θα σας καταπλήξει!

Δείτε το κι εδώ: https://www.e-biblioscopio.gr/index.php?route=product/product&product_id=288

Υ.Γ. Η κυρία Γενναιοδώρα έχει ένα λευκό ποδήλατο για αν πηγαίνει στο μαγαζάκι της… Άλλος ένας λόγος  για να λατρέψεις το βιβλίο!

 Δημοσιεύτηκε στο Cretalive.gr στις 11 Ιανουαρίου 2025 : Εδώ!

Θέρος - Τρύγος - Πόλεμος*

Της Ελένης Μπετεινάκη

Κι όλα αρχινούσανε αμέσως μετά της Παναγίας, την επαύριον του Δεκαπενταύγουστου.

Η μεγάλη προετοιμασία για την βεντέμα των Αρχανιωτών!

Το φορτηγό του κυρ Γιάννη,του πάτερα μου, έκανε καθημερινά πια δρομολόγια στη Χώρα (το Ηράκλειο) για να γεμίζει το μπακάλικο με όλα όσα χρειάζονταν εκείνες τις μέρες οι «αθρώποι» των Αραχνών.

Ίσαμε πιο πάνω κι από τα κάγκελα της καρότσας φτάνανε τα πράματα…

Κι όσα πρωινά δεν προλάβαινα να ξυπνήσω χαράματα, να με πάρει μαζί του ο μπαμπάς στις Αγορές του μεγάλης πόλης, να περάσουμε για μία στιγμή  από το Κάστρο των Παραμυθιών μου, τον Κούλε,  για μια Αρχανιώτικη καλημέρα, τον περίμενα το μεσημέρι πάνω στην ταράτσα. Εκεί γύρω στις 12.00 κρατώντας τα κιάλια μου, παρατηρούσα τον αμαξωτό δρόμο κάτω στον Κάμπο και μόλις αντίκρυζα το παλιό OPEL δεν με κρατούσαν τα ποδάρια μου. Κουτρουβαλούσα τις σκάλες να προλάβω να με πάρει κι εμένα στο μαγαζί. Κι έπεφτε το μάτι μου στην νάιλον τσάντα που ‘χε στο μπροστινό κάθισμα. Εκεί ήταν πάντα  μια πολύτιμη λιχουδιά. Συνήθως τέτοιες μέρες παγωτό γρανίτα από του Κιούλπαλη κι ας είχε λιώσει από την κάψα…

Στο μαγαζί μεγάλος αναβρασμός επικρατούσε…

Ήταν τόσο φορτωμένο κι εκείνο με τα χρειαζούμενα των ημέρων που περνούσες μόνο πλαγιαστά στους διαδρόμους.

Νάιλον και σταφιδόχαρτα τυλιγμένα σε ρολά κι ακουμπισμένα απέξω πάνω στις ξύλινες πόρτες. Δίπλα ακριβώς μεγάλα τσουβάλια ή φάρδοι όπως τα λέγαμε, σε ψηλές ντάνες. Και προχωρώντας προς τα μέσα άλλα τσουβάλια γεμάτα ποτάσα και σκεπασμένα προσεκτικά :

«-Μην πάει να δοκιμάσει κανείς και βρούμε τον μπελά μας!», έλεγε ο μπαμπάς.

Στη σειρά τα τσιγκάκια, σιδερένια και πλαστικά. Ακριβώς δίπλα στοιβαγμένες οι ντενέκες με σαρδέλες, το έδεσμα το βασικό του τρύγου. Μεγάλα καφάσια με ντομάτες (του περιβολιού μας πάντα) και μπλε βαρέλια πλαστικά γεμάτα με ελιές Καλαμών, σταφιδοελιές και γυάλινα βάζα με τις τσακιστές, της μαμάς σπεσιαλιτέ. Λίγο παραδίπλα και ο πάγκος με τα πιο ιδιαίτερα πράγματα. Κουτιά με τσαπράζια, οδοντωτά και μη,  παιδικά και για μεγάλους, γράδα, γάντια με χοντρή πλέξη και πλαστικά σε όλα τα μεγέθη.

Στο μεγάλο ψυγείο που άνοιγε από πάνω σε συρταρωτό καπάκι έβαζε την φέτα ΔΩΔΩΝΗ. Μόνο αυτή έφερνε ο μπαμπάς γιατί ήταν η καλύτερη, κι ας ήταν πιο ακριβή.

Ετοιμάζαμε σακούλια χάρτινα με καφέ από του Τσιχλάκη και του Δανδάλη των 100 και 200 γραμμαρίων και άλλα με ζάχαρη του ενός και των δυο κιλών. Να είναι όλα έτοιμα.

Παραδίπλα ήταν οι σκούπες και τα φαράσια. Παρασύρες τις λέγαμε εκείνες τις χωρίς κοντάρι που σκουπίζανε καλλίτερα τους οψιγιάδες. Και άλλα μεγάλα νάιλον πιο χοντρά για να  σκεπάζουν την υγρή σταφίδα μαζί με μεγάλες κουλούρεςς σχοινιά που πουλιούνταν όλα με το μέτρο. Και στο βάθος του μαγαζιού τα μεγάλα ξύλινα βαρέλια με κρασί και ρετσίνα. ρύγος χωρίς μια κούπα κρασί το μεσημέρι ή ρετσίνα δεν λογαριάζονταν.

Τα απογεύματα στο παντοπωλείο επικρατούσε το αδιαχώρητο. Ο θείος ο Γιώργος, ο θείος ο Νίκος κι ο μπαμπάς με τις υφαντές ποδιές τους δεμένες στη μέση δεν σταματούσαν στιγμή να εξυπηρετούν. Καμμιά φορά με βάζανε κι έγραφα τα βερεσέδια αναλυτικά με το επώνυμο ή το παρατσούκλι του πελάτη. Ο λογαριασμός γινόταν πάνω σε ένα χασαπόχαρτο κι έπρεπε απλά να τον αντιγράψω με αντιστοιχία προϊόντος και τιμής.  Η πληρωμή θα γινόταν όταν παίρνανε τα πρώτα λεφτά από τη σταφίδα, από τον Συνεταιρισμό… Οκτώβρης πήγανε μέχρι να ξεχρεωθεί όλο τούτο αλλά δεν τον ένοιαζε τον πατέρα μου γιατί ήξερε πως όλοι οι πελάτες του ήταν τίμιοι άνθρωποι και πάντα κρατούσαν το λόγο τους. Κι ο «πόλεμος» τούτος άδειαζε όλα τα ράφια κάθε βράδυ.

Εμείς ξεκινούσαμε τον τρύγο πιο αργά από τους άλλους. Στη Σύλαμο, στα δικά μας αμπέλια αργούσανε να «καμωθούν» τα σταφύλια. Γύρω στις 25 του Αυγούστου παίρναμε κι εμείς τον κατηφορικό δρόμο για την δική μας βεντεμιάτικη μάχη.  Λίγες μέρες πριν φτιάχναμε μια μικρή καλύβα με καλάμια και τέσσερεις μεγάλους πασσάλους. Ξαναχτίζαμε την παρασιά από μπλόκους στην άκρη του αμπελιού και ξεχορταριάζαμε ένα μεγάλο κομμάτι που θα γινόταν η «τραπεζαρία» μας.

Το προηγούμενο βράδυ φορτώναμε το φορτηγό με δικά μας  συμπράγκαλα.

«Τα χρειαζούμενα», έλεγε ο μπαμπάς και καρέκλες, σοφράδες και το δικό μου μικρό καρεκλάκι που δεν το αποχωριζόμουν ποτέ. Φοβόμουνα τα φίδια και απέφευγα να κάθομαι στο χώμα …

Πάνω στην καρότσα στοιβάζαμε προσεκτικά και την μεγάλη αλουσουδιάστρα αλλά και  τσικάλια,  τηγάνια, πιατικά, γαλέτια και νερό, μπόλικο νερό σε νταμιτζάνες που ήτανε τυλιγμένες με λινάτσα.

Το εγερτήριο ήταν 6.30 χαράματα, να προλάβουμε τη ζέστη για το ξεφόρτωμα και η καρότσα γέμιζε φωνές, χαρούμενα πρόσωπα, τραγούδια και … τον Ντορή μας. Ναι, ανεβάζαμε ακόμα και τον γάιδαρο του θείου του Μανολάκη, δανεικός και απαραίτητος. Από την τρομάρα μου καθόμουν στο πιο ψηλό κι απόμακρο σημείο της καρότσας γιατί σε κάθε λακκούβα του χωματόδρομου, ο Ντορής γλιστρούσε, παραπατούσε,  έδειχνε τα δόντια του και γκάριζε δυνατά.

 Πανηγύρι σωστό, φολκλορικές εικόνες της δεκαετίας του ‘70 και του ‘80, αλησμόνητες και πολύτμες.

Νιώθω ακόμα τη γεύση του μοναδικού δεκατιανού με ντομάτα που μοσχομύριζε, φέτα, σαρδέλες, αγγούρια μπόλικα, ελιές και παξιμάδια. Και νερό, ποσό παγωμένο και «νόστιμο»!

Κάποιες μέρες ερχόταν μαζί και η γιαγιά Ελένη και τότε τρώγαμε τις ωραιότερες τηγανητές πατάτες στην παρασιά. Εμείς μαζεύαμε τις ξερές κουρμούλες και τα λιανοκλάδια για προσάναμμα. Εξαιρετική μαγείρισσα  και η θεία η Ειρήνη. Σπεσιαλιτέ το βραστό κρέας με  κριθαράκι ή χόντρος με χοχλιούς.  Στο διπλανό μας μετόχι είχαν και ξυλόφουρνο και πάντα έφερναν και σε μας μια πιατέλα με το ωραιότερο ψητό γουρονόπουλο κι εμείς τους το ανταποδίδαμε με μια νταμιζάνα κρασί κόκκινο, δικής μας παραγωγής.

Η δική μου συνδρομή στις μέρες του τρύγου ήταν στο «άπλωμα». Κατείχα την τέχνη,  έλεγε ο θείος αφού πρόσεχα  να τα σκίζω με τέτοιο τρόπο ώστε  να μπορούν να αναπνέουν και να τα φτάνει ο ήλιος από παντού…

Τα μεσημέρια που όλοι ξεκουράζονταν εμείς εξερευνούσαμε τους τράφους για να μαζέψουμε λιανούς χοχλιούς ή να τρυγήσουμε την μαστίχα από κάποιο είδος γαϊδουράγκαθου με μωβ αγκάθια. Στοιχήματα για το ποιος θα ανεβεί πάνω στο πιο ψηλό κλαδί της ελιάς και πόσα πουκάμισα τζιτζικιών να έβαζε στις τσέπες τους. Είχα δικό μου μαχαίρι (τσαπράζι) με ροζ λαβή και χαρασαμε ονόματα και καρδιές πάνω στους κορμούς των ελιών. Το να κρατώ τσαπραζάκι  ήταν απόλυτο φυσιολογικό αφού είχα μάθει να τρυγώ από τα έξι μου χρόνια και είχα και δική μου σειρά κουρμούλων στο αμπέλι την ώρα του τρυγητού.

Αξέχαστες επίσης οι πειρατικές εκπομπές με αφιερώσεις που ακούγαμε από το μικρό φορητό τραντζιστοράκι που έπαιζε στη διαπασών.

Και τα τραγούδια με μεγάλο σουξέ της εποχής το  «A far l'amore comincia tu» της Ραφαέλλας Καρά. Ξεσηκώναμε τις φιγούρες και προσπαθούσαμε να την μιμηθούμε εκεί ανάμεσα στα σταφύλια και στα τζιγκάκια, πετώντας ψηλά τα καπέλα σα θεατρίνες στις πιο μεγάλες πίστες.

Κι όσο έπεφτε ο ήλιος αποκαμωμένα εμείς τα παιδιά παίρναμε ένα υπνάκο κάτω από την μεγάλη ελιά μας που σαν μεγάλωσα την έβαλα στα παραμύθια μου. Η «γριά Ασημένια» υπάρχει ακόμα…

Τα αμπέλια μας αλλάξαν μορφή από τότε. Τώρα πια είναι κρεμαστά και σε μεγάλη έκταση υπάρχουν μόνο ελιές. Έφυγαν και οι περισσότεροι άνθρωποι…

Όμως εκείνος ο «πόλεμος» που είχε χρώμα ξανθό σαν την σταφίδα μας,  παραμένει ανεξίτηλα γραμμένος στην μνήμη μου για πάντα…

 

*«Λόγια του αέρα», Ελένη Μπετεινάκη, υπό έκδοση

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ στις 21  Αυγούστου 2023 : Εδώ!

 

 

 

Βάζο με Δεκαπέντε Ηλιοτρόπια, Βίνσεντ Βαν Γκογκ…

Museum VAn Gogh Amsterdam 1888

Κάθε πίνακας και μια Ιστορία…

Βάζο με Δεκαπέντε Ηλιοτρόπια, Βίνσεντ Βαν Γκογκ…

Της Ελένης Μπετεινάκη*

"...Χρόνια αργότερα έναν Δεκαπενταύγουστο βρέθηκα στο μουσείο του Van Gogh στο Άμστερνταμ να θαυμάζω μαζί με χιλιάδες ανθρώπους τους περίφημους πίνακες του ζωγράφου και σαν στάθηκα μπροστά στον πολύ γνωστό του πια “Βάζο με δεκαπέντε  Ηλιοτρόπια» θυμήθηκα κείνα τα χρόνια στο πατρικό μου σπίτι, με τα ηλιοτρόπια της μητέρας μου και γέμισε η αίθουσα εικόνες άλλες και μυρωδιές ψητού, βασιλικού και λουλουδιών. Ένα χαμόγελο σχηματίστηκε στα χείλη μου και έψαξα την ιστορία « πίσω » από τον πίνακα…»*

Έτσι έγραφα πριν μερικές μέρες σε ένα μικρό αφιέρωμα στην Παναγιά τη  Βατιανή των Αρχανών και στη μητέρα μου. Έψαξα λοιπόν πολύ κι ήταν ακόμη πιο συγκλονιστικό να μάθω  πως η σειρά με τους πίνακες από Ηλιοτρόπια  που κοσμούν σε διάφορες παραλλαγές τους Μουσεία σε όλο  τον κόσμο φτιάχτηκε τον  Αύγουστο του 1888 στην πόλη Άρλ της Νότιας  Γαλλίας και μάλιστα ελάχιστες ημέρες μετά τον δικό μας Δεκαπενταύγουστο…

Εκεί στο κίτρινο σπίτι που έφτιαχνε για να φιλοξενήσει τον φίλο  και γνωστό σε όλους τους κύκλους της Γαλλικής Κουλτούρας,  Πωλ  Γκογκέν, ο Vincent Van  Gogh  σε μια σειρά επιστολών προς τον αδελφό του Τεό και στο άλλο φίλο του Εμίλ Μπερνάρ  αποκαλύπτει πτυχές της δημιουργίας του  «Βάζου με δεκαπέντε Ηλιοτρόπια»

Πρώτα απ όλα στέλνει μια επιστολή στον φίλο του γάλλο ζωγράφο Εμίλ Μπερνάρ που γνωρίζονται από το  καλοκαίρι του 1886. Γράφει λοιπόν στον ζωγράφο : « Σκέφτομαι να διακοσμήσω το ατελιέ μου με μισή ντουζίνα από πίνακες με ηλιοτρόπια. Τα καθαρά ή αναμειγμένα χρώματα θα ακτινοβολούν σε διαφορετικό γαλάζιο φόντο, από το ωχρό πράσινο του Βερονέζε στο μπλε ρουά και θα περιβάλλονται από λεπτές ταινίες ςμε πορτοκαλί περίγραμμα. Ένα είδος εφέ βιτρό γοτθικής εκκλησίας! Αγαπητοί μου φίλοι εμείς οι τρελούτσικοι, πόσο το απολαμβάνουμε με το μάτι, έτσι δεν είναι;» Β15, 18 Αυγούστου 1888

Είναι  η λαχτάρα του ζωγράφου για καινούργια χρωματιστά εφέ  και προχωρημένες συμβολικές έννοιες τόσο έντονη που λίγες μέρες μετά γράφει στον αδελφό του Τεό : «Ελπίζοντα σαν ζήσουμε σε ένα δικό μας ατελιέ, με τον Γκογκέν, θα ήθελα να προετοιμάσω τη διακόσμηση του. Τίποτε άλλο, μονάχα ηλιοτρόπια Δίπλα στην αποθήκη σου στο εστιατόριο  Ντιβάλ, στη  λεωφόρο Μονμάρτρ, ξέρεις ότι υπάρχει  μια όμορφη σύνθεση από λουλούδια. Πάντα θυμάμαι τα ηλιοτρόπια που είναι στη βιτρίνα. Όπως και να ΄χει , αν υλοποιήσω το πλάνο που έχω κατά νου , θα σχεδιάσω περίπου 12 πίνακες. Το σύνολο  λοιπόν θα είναι μια συμφωνία  μπλε και κίτρινου. Το δουλεύω  κάθε πρωί , ξεκινώντας από την ανατολή του ήλιου , διότι τα λουλούδια μαραίνονται νωρίς και σκοπός μου είναι να ολοκληρώσω αυτό που θέλω με μια μόνο προσπάθεια. » Επιστολή 526, 21 Αυγούστου 1888

Ωστόσο  πολλοί ήταν εκείνοι που πίστευαν πως ο Van Gogh είχε επιλέξει να ζωγραφίσει τα συγκεκριμένα λουλούδια λόγω του συμβολικού τους χαρακτήρα . Λένε πως οι ηλίανθοι είναι σύμβολο πίστης και μάλιστα της πίστης που συνοδεύεται από θαυμασμό και ίσως φτάνει στην υπερβολή Κι όπως έγραψε αργότερα στον κριτικό Οριέ , είχε φιλοτεχνήσει ειδικά τον πίνακα που φυλάσσεται σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου γιατί ήθελε να δείξει την ευγνωμοσύνη του στον Γκογκέν που έμεινε μαζί του δύο ολόκληρους μήνες. Λένε πως για τα χρώματα του συγκεκριμένου πίνακα είναι τόση η καθαρότητα τους που μοιάζει να  είναι βουτηγμένος στο φως  του ήλιου μέχρι και σήμερα, σαν μια έκρηξη που αιχμαλωτίζει το βλέμμα. 

Ο Γκογκέν πήγε στην Άρλ κι αν κι ο Van Gogh θα γράψει αργότερα σε μια άλλη επιστολή στον αδελφό του πως «ο Γκογκέν είχε ξετρελαθεί με τα ηλιοτρόπια μου. Θα ακολουθήσει μια δραματική φιλονικία  εξαιτίας της κατάθλιψης από την οποία έπασχαν αμφότεροι,  με αποτέλεσμα ο Van Gogh να κόψει μέρος του αριστερού αυτιού του, αφού προηγουμένως είχε απειλήσει να σκοτώσει τον Γκoγκέν. Παρόλα αυτά  ο Γάλλος  ζωγράφος αν και έφυγε από την Άρλ προσπάθησε να αποκτήσει τους πίνακες του  Van Gοgh γιατί είχε δεθεί πολύ μαζί τους. Ο Van Gogh στις αρχές του 1889 άρχισε να δημιουργεί αντίγραφα για να ξαναπλησιάσει τον  Γκογκέν.

Λίγο μετά  εισάγεται στο ψυχιατρικό κέντρο του μοναστηριού του Αγίου Παύλου στον Σαιν Ρεμύ, όπου και παραμένει συνολικά για ένα περίπου χρόνο πάσχοντας πια από βεβαιωμένη κατάθλιψη. Κατά την παραμονή του εκεί, συνεχίζει να ζωγραφίζει. 

Τον Ιούλιο του 1890, ο Van Gogh  εμφανίζει συμπτώματα πιο  έντονης κατάθλιψης και τελικά αυτοπυροβολείται στο στήθος στις 27 Ιουλίου ενώ πεθαίνει δύο ημέρες αργότερα.

ΠΗΓΕΣ:

National Geographic history, Van Gogh

* http://www.cretalive.gr/opinions/panagia-moyarchontissa-toy-topoy-moy-kai-olhs-ths-elladas

https://www.patris.gr/2017/08/14/panagia-mou-archontissa-tou-topou-mou-ke-olis-tis-elladas/

https://www.vangoghmuseum.nl/

Wikipedia, org

Δημοσιεύτηκε στο Cretalive.gr στις 18 Αυγούστου 2017:http://www.cretalive.gr/opinions
Δημοσιεύτηκε στην ΠΑΤΡΙΣ στις 19 Αυγούστου 2017