Νοέμβριος …κι ανάβουνε τα τζάκια κι αρχίζουν οι γιορτές!

Της Ελένης Μπετεινάκη*

Μπορεί να ΄ναι το στερνοπούλι του φθινόπωρου, να΄χει μια μελαγχολία ανεξήγητη φορτωμένη στις πλάτες του, να΄χει και μια υγρασία μόνιμη στο πρόσωπό του κι ένα πουγκί γεμάτο σπορικά στη μέση του, όμως έχει και μια παράξενη γλύκα τούτος ο μήνας από την πρώτη μέρα που πατά το πόδι του …στη γη. Μπορεί πάλι να λένε πως ο Οκτώβρης είναι  ο μήνας των χρωμάτων, αλλά ο Νοέμβρης είναι εκείνος που τα γλυκαίνει κι έχει εκείνες τις αποχρώσεις του κόκκινου που ναι τόσο βαθιές  και τόσο αχόρταγες  σαν τα ρόδια που είναι γεμάτα τα δέντρα, κι αυλές κι οι ταράτσες των νοικοκεράδων που τα βάζουν να τα « κάψει »ο ήλιος, μέσα σε βάζα με ρακή ή κονιάκ να γίνει εκείνο το γλυκόπιοτο ποτό για τα πρώτα τραταρίσματα του χειμώνα….

Μύρισε το χώμα κι ο αγέρας πεύκο κι ελιά από τα ανάμματα του τζακιού. Προχθές άλλαξε κι εκείνη η ώρα για να μικραίνουν ακόμα πιο πολύ οι μέρες του Νοέμβρη, να γεμίζουν ιστορίες οι μεγάλες νύχτες. Να μαζευτούμε όλοι νωρίς στα σπίτια, να χουχουλιάσουμε, να βεγγερίσουμε, να αρχίσουμε να γευόμαστε την σοδειά του καλοκαιριού. Ώρα να βα΄λουμε τα ρούχα τα ζεστά, αν στρωσουμε εκέινα τα χαλιά  να ΄χει αναπαμό η κυρά Φαντασία σαν τρυπώνει τις νύχτες κοντά στο τζάκι. Να μυρίσει ρακί και λουκάνικό η παρασιά.  Να ΄ρθουν εκείνες οι νύχτες οι γιομάτες κουβέντες, γλυκό ποτό, καρπούς κι όμορφες ιστορίες από τα γεννούμενα κι εκείνα που στοχαζόμαστε για τα μελλούμενα μας. 

Νοέμβριος, ο ενδέκατος εγγονός του παππού χρόνου. Ο προάγγελος του χειμώνα και των Μεγάλων Γιορτών που χρειάζονται προμήθειες και ετοιμασίες για τις αργίες τους.

Είναι ο μήνας που η Πούλια, αυτό το σμήνος των Πλειάδων δύει, προμηνύοντας πως ο χειμώνας είναι σχεδόν έξω από την πόρτα μας… Αν ξυπνήσει κάποιος πριν την ανατολή του ήλιου, εκεί γύρω  στα μισά του μήνα θα δει το πιο φωτεινό της  παιδί » που εμείς αποκαλούμε αστέρι της αυγής, να λάμπει και να χάνεται λίγο πριν βγει ο ήλιος. Είναι σημάδι για τους γεωργούς πως πρέπει γρήγορα να τελειώσουν  με τα σπαρτά τους  και για τους κτηνοτρόφους να σπεύσουν να κατεβούν στα χειμαδιά.

«Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω παραγγέλνει ,μήτε τσομπάνος στα βουνά, μήτε γεωργός στους κάμπους…».

Πόσα ονόματα, προσωνύμια δεν πρόσθεσε ο λαός και σε τούτον δω τον μήνα. Πρωτ΄άπό όλα εμείς οι Κρητικοί τον αποκαλέσαμε Μεθυστή και  Αγιομηνά ο Ηρακλειώτης. Κι ύστερα είπαν πως είναι ο Σποριάρης,  ο Φιλιππιάτης, ο Ανακατεμένος που δεν γνωρίζει τι καιρό θα κάνει, ο Σκιγιάτης και Χαμένος αφού οι μέρες του « χάνουν το φως τους », ο Παχνιστής και Μεσοσποριάς , o Ταξιάρχης  και o Βροχάρης. Ο Νιαστής για τα τελευταία οργώματα (νεάσματα) της γης. Ο Καφεδής, ο Άμυαλος, ο Μοναχησιάρης και ο Αντριάς. Ο Κρασομηνάς  αφού τώρα είναι  η ώρα να ανοίξουν τα καινούργια κρασιά. Ο Κρυουλιάρης, ο  Φτωχός μα και Ευλογημένος γιατί ο καρπός της ελιάς τούτο τον μήνα  είναι έτοιμος και οι γεωργοί βιάζονται να τον μαζέψουν να τον αλέσουν και να΄χουν όσο γίνεται πιο γρήγορα τούτο το πολύτιμο υγρό, το λάδι τους, πριν τα Χριστούγεννα!

Την 1η του μήνα οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Κοσμάς κι ο Δαμιανός , οι κοινωνικοί θεραπευτές που δεν δέχονταν ποτέ  αμοιβή , ανοίγουν το καλαντάρι. Γνωστή η παράδοση που θέλει να αφιερώνουν στην εκκλησιά τη μέρα της γιορτής τους όσοι το΄χουν τάμα ένα πρόβατο, ένα κατσίκι ή ένα βόδι που θα το σφάξουν και θα το προσφέρουν στους πανηγυριστές  «δωρεάν».  Μάλιστα λένε πως κάποτε ένας άνθρωπος που δεν πήγε το ζωντανό του στους αγίους, το μετάνιωσε, κι εκείνο μόνο του πήγε στην εκκλησιά να θυσιαστεί.

Την μέρα του Αι Γιώργη του Σποριάρη στις 3 του Νοέμβρη, οι γεωργοί ανακατεύουν το σπόρο με άλλους καρπούς και στάρι  από την περσινή χρονιά και προσθέτοντας ένα ρόδι, ένα σκόρδο, σησάμι κι  ένα καρύδι  τα βάζουν σε μια σκάφη, ανάβουν  τρία κεριά, στη χάρη του Αγίου και σαν τελειώσουν με τη σπορά σπάζουν και τρώνε το ρόδι για να γεμίσει η χρονιά σιτάρι. Τούτο το προσωνύμιο το δώσαμε στον  Αι Γιώργη για να διακρίνεται ο «φτωχός και μικρός » Άγιος από τον μεγάλο συνώνυμό του τροπαιοφόρο στις 23 του Απρίλη. Λένε πως οι γεωργοί μέχρι να αποσπείρουν δεν κάνει να ξυρίζονται.  Κι ύστερα τούτο τον Άγιο τον αποκαλούν και Μεθυστή γιατί είναι  η μέρα που ανοίγουν τα κρασιά και η δοκιμή τους γίνεται αμέσως  μετά την εκκλησία με τη συμμετοχή πολύ κόσμου. Ιδιαίτερη γιορτή για τους Κρητικούς που βρίσκει τους προσκυνητάδες να παίρνουν μαζί τους νταμιτζάνες με το « νιό κρασί» μαζί τους και να το καλοπίνουν μετά  το τέλος της λειτουργίας:

 « Πάντα τσι τρεις του Νοεμπριού και τσ΄ εικοστρείς τ΄ Απρίλη,

πανηγυράκι γίνεται στ΄Αϊ Γιωργιού τη χάρη…»

Στις 8 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Μιχαήλ ο Ταξιάρχης με τον αρχάγγελο Γαβριήλ  που   θεωρείται ο  ψυχοπομπός άγγελος και απεικονίζεται με ρομφαία και ζυγαριά. Λένε πως την παραμονή της γιορτής δεν αφήνουν  τα παπούτσια έξω από το σπίτι για να μην τα δει ο άγιος και  θυμηθεί να «περάσει  από το σπίτι τους » και πάρει  την ψυχή τους. Σ΄ άλλα  μέρη της Ελλάδας πάλι θεωρούν τον Άγιο Ταξιάρχη σαν προστάτη των Ναυτικών. Την επόμενη μέρα στις 9 του μήνα γιορτάζει ο Άγιος Νεκτάριος.

Η γιορτή του Αϊ Μηνά στις 11 του Νοέμβρη συνδέεται με την δοξασία που αντλείται κι από τη σύνδεση του ονόματος  του Αγίου με το ρήμα μηνώ. Θεωρείται ο μηνυτής κάθε αδικίας  και ο φανερωτής των χαμένων ή κλοπιμαίων πραγμάτων. Τον συμβολίζουν έφιππο οι εικόνες γιατί καταδιώκει κάθε κακό. Για τους κτηνοτρόφους το μήνυμα του Αϊ Μηνά είναι ακόμα πιο σοβαρό. Η γιορτή του προειδοποιεί για το δυνατό κρύο και τα χιόνια που έρχονται. Λένε πως εκείνη την μέρα οι τσομπάνηδες αν είναι ακόμα πάνω στα βουνά φοβούνται για την εμφάνιση του λύκου κι  ο άγιος τους ειδοποιεί σαν εμφανιστεί κοντά στο κοπάδι τους. Γι αυτό την μέρα της γιορτής του οι γυναίκες δεν ανοίγουν ψαλίδι που μοιάζει με το στόμα του λύκου, ούτε οι άντρες σουγιά για να μην ανοίξει κι εκείνος το στόμα του. Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας οι βοσκοί κάνουν ένα σπάγκο από μαλλί του προβάτου και τον δένουν τρεις φορές. Έτσι πιστεύουν πως δένουν το στόμα του λύκου, που ακόμα κι αν καταφέρει να μπει στο κοπάδι με το στόμα κλειστό δεν θα κάνει ζημιά. Συγχρόνως σε πολλά χωριά έραβαν κείνη την μέρα και « τα κακά στόματα». Μια γυναίκα δηλαδή παίρνει ένα κομμάτι πανί και μια βελόνα κι αρχίζει να περνάει βελονιές μπροστά στις άλλες γυναίκες και ακλουθεί ένα διάλογος : « Ράβω, ράβω; - Τι  ράβεις ; - Ράβω το στόμα της...»

Είναι ο πολιούχος Άγιος του Χάνδακα,του Μεγάλου Κάστρου,  της σημερινής πόλης του Ηρακλείου με πολλές ιστορίες για τα θαύματα του ιδιαίτερα την περίοδο που οι Τούρκοι είχαν  κατακτήσει την πόλη του.

Στις 12 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Αϊ Γιάννης ο Ελεήμονας και την επομένη, στις 13  ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Και φθάνουμε πια στη μέση του μήνα περίπου, με τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου στις 14 του Νοέμβρη. Μια παράδοση θέλει τον Φίλιππο να είναι ένας φτωχός γεωργός , ο οποίος όλη μέρα δούλευε στο χωράφι του. Το βράδυ σαν γύρισε στο σπίτι του , έσφαξε το μοναδικό του βόδι και μοίρασε το κρέας στους συγχωριανούς του για να αποκρέψουν μιας  και την επομένη ξεκινάει το σαραντάημερο της  νηστείας μέχρι τα Χριστούγεννα. Το πρωί σαν σηκώθηκε βρήκε δυο ζώα στο παχνί του το δικό του κι ένα άλλο ακόμα πιο δυνατό. Δώρο θεού είπαν και θαύμα κι επειδή ο ίδιος ήταν πολύ καλός και αγαθός άνθρωπος όταν πέθανε άγιασε…

Στις 18 του Νοέμβρη γιορτάζει ο Άγιος Πλάτων ή Πλάτανος. Μέρα αστρονομικής παρατήρησης κατά τους βοσκούς. Η Πούλια αρχίζει πια να μην φαίνεται τις νύχτες γιατί δύει κι όπως χαρακτηριστικά λέει ο λαός μας « φιλεί τον ήλιο και χάνεται». Τούτη τη μέρα αρχίζουν τα μαντέματα του καιρού ίσαμε τα Χριστούγεννα για σαράντα δηλαδή μέρες περίπου και λένε πως θα είναι ο ίδιος  όπως και εκείνη την ημέρα κι όλες οι υπόλοιπες. Υπάρχει και μια ιστορία που μιλάει για το συνδυασμό του Πλάτωνα με το δέντρο Πλάτανος. Κάποτε, λένε, έδωσε διαταγή ο Σουλτάνος στον Πατριάρχη , να πάρουν οι Χριστιανοί έναν πλάτανο που ήταν μπροστά στο παλάτι του, δικός  τους, και το σκοτείνιαζε, χωρίς όμως να τον κόψουν και να τον πάνε αλλού, αλλιώς θα τους έσφαζε όλους. Δύσκολο πράμα γιατί ο πλάτανος ήταν πελώριος. Ο Πατριάρχης παρακάλεσε με τους Χριστιανούς το Θεό , τρεις μέρες με προσευχή και νηστεία, να τους δώσει φώτιση. Τότε, με τη θεία οδήγηση, βρήκαν ένα φτωχό παπουτσή – μπαλωματή, που ήταν άγιος άνθρωπος, και πήγε κείνος μπροστά στο δέντρο και με το λόγο του μόνο, εκείνο μετακινήθηκε. Κι έτσι σώθηκαν όλοι.  Ο μπαλωματής ήταν ένας αγιασμένος άνθρωπος , ο Άγιος Πλάτωνας.

Στις 21 Νοέμβριου , άλλη μια σημαντική γιορτή, των Εισοδίων της Θεοτόκου. Γιορτή σταθμός στην περίοδο της χειμερινής σποράς. Λένε πως οι καλοί γεωργοί μέχρι τούτη τη μέρα πρέπει να έχουν σπείρει τα μισά …Για αυτό και ένα από τα προσωνύμια της Παναγιάς είναι Μεσοσπορίτισσα. Λέγεται επίσης και Πολυσπορίτισσα επειδή εκείνη την μέρα βράζουν πολυσπόρια, μείγμα δηλαδή από τα γεωργικά προϊόντα του σπιτιού κριθάρι, σίκαλη, καλαμπόκι, φασόλια, ρεβίθια, κουκιά και κυρίως σιτάρι. Το πάνε στην εκκλησιά για ευλογία, το μοιράζουν μετά στο εκκλησίασμα και ένα μέρος του επιστρέφεται στο σπίτι και το δίνουν και στα ζώα ιδιαίτερα στα «καματερά βούγια» ,όπως λέγονται στην Κρήτη, ενώ το υπόλοιπο το ρίχνουν στο χωράφι για « να αναπαυθεί ο σπόρος ». Σε άλλες περιοχές το προσφέρουν στις βρύσες , το ρίχνουν μέσα στο νερό και να λένε : « Όπως τρέχει το νερό να τρέχει και το βιό ». Σε άλλα μέρη της Ελλάδας πάλι την ημέρα αυτήν  την θεωρούν ορόσημο για το τέλος της σποράς  και αρχή του χειμώνα. Άλλοι πάλι έλεγαν ιδιαίτερα στη Βόρειο Ελλάδα, πως  έδυε η Πούλια την ημέρα της Παναγιάς κι όχι την  18^η του ίδιου μήνα. Το κρύο γίνεται εντονότερο και για αυτόν πίστευαν πως ότι κι αν έσπερναν με τα την μέρα αυτήν θα αργούσε πολύ να βλαστήσει.

Στις 25 Νοεμβρίου είναι  της Αγίας Αικατερίνης με την γνωστή παράδοση να βλέπει στον ύπνο της τον Χριστό να της φοράει δακτυλίδι και το πρωί να το βρίσκει στο χέρι της. Λόγω αυτού του περιστατικού , πιστεύουν πως τα ανύπαντρα κορίτσια πρέπει να στολίζουν την εικόνα της , την ημέρα της γιορτής της .Πάνε στην εκκλησιά από βραδύς άρτους με σφραγίδες. Ο παπάς θα δώσει σε κάθε κοπέλα μια σφραγίδα, ένα κομμάτι δηλαδή, από άρτο και αφού το βάλει κάτω από το μαξιλάρι της και πει και μια σειρά λόγων , τότε σίγουρα μετά από τρεις νύχτες θα ξέρει ποιος θα είναι ο μελλοντικός της σύντροφος. 

Ο Άγιος Στυλιανός την επομένη στις 26 θεωρείται « Στύλος » προστασίας και  υγείας ιδιαίτερα των άρρωστων παιδιών .

Την τελευταία μέρα του μήνα του Αγίου Αντρέα λένε πως το κρύο αντρειεύει  και ο Άγιος αυξάνει τα σπαρτά. Κι είναι συνήθεια τούτη τη μέρα να κάνουν τηγανίτες κι όποιος δεν το κάνει θα τρυπήσει το τηγάνι του. Γι αυτό κι ο Άγιος λέγεται Τρυποτηγανάς ή Τρυποτηγανίτης.

«…Όλα τα καλά, σαν ήμασταν παιδιά , συμβαίνανε Νοέμβρη μήνα. Για τους πιο πολλούς ο Αϊ Βασίλης έρχεται την παραμονή της πρωτοχρονιάς, ο δικός μας, ο κατά δικός μας, ερχόταν,  πολύ πιο νωρίς στο χωριό. Με το που έμπαινε ο Νοέμβριος  ξεσκόνιζε κι έβαζε τις λουστρινένιες μπότες τους,την κατακόκκινη στολή του, ίσιωνε τον σκούφο τραβώντας τον ίσαμε τα αυτιά χαμηλά να μην νοιώθει την υγρασία και ξεκινούσε να μοιράζει δώρα. Και τι παράξενο, γινόταν πάντα όπως το΄λεγε η μάνα μας. Το σπίτι μας ήταν το πρώτο που επισκεπτόταν. Θα μουν,   δε θα΄μουνα , πέντε χρονών, έναν Νοέμβρη,  στις αρχές του, που ΄χαν πληρωθεί από τους συνεταιρισμούς   οι «πρώτες σταφίδες » κι έφτασε στο σπίτι ένα τεράστιο κουτί , ασήκωτο με δυο ανθρώπους να προσπαθούν να το ανεβάσουν στη στενή σκάλα. Και σαν το άνοιξαν , ένα αλλόκοτο αντικείμενο εμφανίστηκε μπροστά μου με κατάμαυρο γυαλί  με μια καμπύλη και ένα τεράστιο κουμπί πάνω του. Κι ύστερα κάτι παράξενες σωλήνες και σίδερα και καλώδια…. Ίσαμε το βράδυ κάθισαν, πάνω στην ταράτσα κι έφτιαχναν και έδεναν εκείνα τα σιδερικά που άκουγα πως τα φώναζα κεραίες, κι έλεγαν πως ο Γιούχτας έφταιγε για όλα που δεν ερχόταν σήμα… Παράξενα τα λόγια τους, ακαταλαβίστικα,  ίσαμε να δω τούτο το μαύρο κουτί να έχει ήχο κι εικόνα κι όλα να κινιούνται πέρα δώθε, πάνω κάτω… Τηλεόραση το΄ λεγαν, κι ήταν για μένα αδιανόητο πως χωρούσαν τόσοι άνθρωποι μέσα της. Που κοιμόντουσαν το βράδυ, πως μπαίνανε μέσα στο κουτί. Και ακόμα πιο παράξενο ήταν που μαζευόταν όλη η  γειτονιά και λλοι φίλοι και γνωστοί των γονιών μου κι έβλεπαν όλοι με μάτια γουρλωμένα, ό,τι, μα ό,τι και αν έπαιζε. Ήταν η δεύτερη τηλεόραση μας είπαν τότε,  που ήρθε στο χωριό κι αυτό που ακόμα θυμάμαι ήταν πως το σπίτι μας δεν άδειασε ποτέ ξανά, κανένα βράδυ. Όλοι ερχόντουσαν να ακούσουν την Ηχώ των Γεγονότων και να δουν κάτι σήριαλ που έπαιζαν και η μαμά δεν μας άφηνε να δούμε γιατί  ήταν αυστηρά  μόνο για μεγάλους. Τον επόμενο χρόνο, Νοέμβρης , πάλι, με το φορτηγό του μπαμπά, την Ντίνα, όπως το φωνάζαμε, μια παράφραση της μάρκας του, ήρθε άλλο ένα τεράστιο κουτί, μόνο που τούτη τη φορά ήταν για μένα, ΜΟΝΟ, για μένα. Ένα μπλε ποδήλατο, με γάλο, που μοιάζε με εκείνο του αδελφού μου και που δεν έφτανα τα πετάλια, βγήκε μέσα από εκείνη την μαγική κούτα. Ένα ποδήλατο που  ήταν η συντρόφια, η φίλη, η ζωή μου όλη για τα επόμενα χρόνια! Άλλαξα πολλά ποδήλατα από τότε, όμως τα δώρα εκείνα του Νοέμβρη των παιδικών χρόνων ήταν  αλλιώς.Άλλη η γλύκα, άλλη η προσμονή, η παρέα, τα χρόνια…»**

Καλό μήνα!

Πηγές :

Τα φθινοπωρινά, Δημ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη

Ελληνικές Γιορτές και έθιμα Λαϊκής Λατρείας, Γ.Α. Μέγα, εκδ. Εστία, 2012

*«Λόγια του αέρα»,  Συλλογή Διηγημάτων, Μπετεινάκη Ελένη ,Ηράκλειο 2017