Παραμονή Αϊ Γιαννιού του Ριζικάρη ή Ριγανά …

Ιστορίες που δεν πρέπει να ξεχάσουμε…

Της Ελένης Μπετεινάκη*

Μου φάνηκε πως είδα την Νεραϊδούσα  χθες βράδυ, εκείνη την πανέμορφη νεράιδα του Κάτω Μύλου, που φυλάει το νερό τις νύχτες να μην το πάρουν τα άλλα ξωτικά κι οι άνθρωποι. Ανήσυχη ήταν, πολύ… Είχε αφήσει την πηγή ανοιχτή, ήξερε πως κανείς πια δεν θα ΄ρχοταν με το πήλινο κανάτι του να μαζέψει το «αμίλητο» νερό. Κανένας δεν νοιαζόταν, κανέναν δεν θα πείραζε, να του πάρει τα « μυαλά» για λίγο, να χορέψουν μαζί στο φεγγαρόφωτο…

Πέρασε ο καιρός, μείνανε μόνο οι θύμησες και οι ιστορίες! Την είδα να χάνεται , σαν λυπημένη σκιά μέσα στη νύχτα και της φώναξα από μακριά…

«Μην νοιάζεσαι …εγώ δεν ξεχνώ!»

O μύθος λέει πως το νερό του μεγάλου πηγαδιού στην Κρήτη κοιμάται κάθε νύχτα μια ώρα μόνο. Είναι η ώρα που η Λάμια, η νεράιδα ή όποιο στοιχειό προσέχει το πηγάδι ησυχάζει. Κι αν κάποιος θέλει τούτη την ώρα να πιεί νερό θα πρέπει να το ξυπνήσει ταράσσοντας το απαλά με το χέρι του, αλλιώς τρομάζει , θυμώνει και του παίρνει τα μυαλά.

Μέρες  τώρα τριγυρνώ με το ποδήλατο και κοιτώ τις πόρτες , τις βεράντες, τα κάγκελα. Ψάχνω, ψάχνω τα μαγιάτικα στεφάνια. Ελάχιστα πια, λες και τούτο το έθιμο πάει ….έσβησε κι αυτό. Το νοιώθω πως τα πιο όμορφα πράγματα που κληρονομήσαμε, φθίνουν σιγά σιγά στην δύσκολη καθημερινότητα μας…

Ίσως τελικά να παραμένω ακόμα ρομαντική… 

Τούτο το τριήμερο που έρχεται είναι  από τα πιο σπουδαία του καλοκαιριού δεμένο με τις πιο δυνατές δοξασίες. Ήλιος, φωτιά, νερό… Τα τρία στοιχειά της φύσης, της ζωής. Εξουσία, δύναμη, φόβος  μα και λύτρωση. Δεμένο επίσης με τις πιο μεγάλες γιορτές του χρόνου, που το κόβουν στα δύο…

Η 25η Δεκεμβρίου με τη γέννηση του Χριστού και η 24η Ιουνίου με την γέννηση του Ιωάννου του Προδρόμου. Αρχαίες δοξασίες για τη δύναμη της φωτιάς, έθιμα που χάνονται στα βάθη των αιώνων που ακόμα και στις μέρες μας επιμένουν, προσπαθούν να διατηρήσουν την δόξα, τον χαρακτήρα, την έννοια όλων εκείνων που κάποτε αποτελούσαν τις βασικές συνήθειες για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής…

23 του Ιουνίου …

Μέρα χαράς γλεντιού, πειρακτικών μαντινάδων, σατυρικών τραγουδιών. Μέρα άρρηκτα δεμένη με το πιο παλιό έθιμο που θυμόμαστε, αυτό της μεταφοράς του αμίλητου νερού για τον  Κλήδονα, γιορτή των αρχαίων προγόνων μας που έχει τις ρίζες της στα Διονύσια εν αγροίς . Αρχή τρίμερων εκδηλώσεων που θέλει τον πιο «σκληρό» μήνα του καλοκαιριού για τον αγρότη λόγω συγκομιδής και αλωνίσματος των σιτηρών, να διαψεύδει το γνωμικό : «Πρωτόλη μήνα δουλευτή δίχως χαρές και γέλια». Σαν τελείωνε η σκληρή εργασία άρχιζαν την προετοιμασία για τις μεγάλες τελετουργίες με πρώτη πρώτη τις φωτιές του Αϊ Γιαννιού. Μέρα που έπρεπε οι νοικοκυρές να ξεσκονίσουν, να σφουγγαρίσουν για να περιμένουν τις «Τύχες»…

Οι φωτιές της παραμονής του Αϊ Γιάννη …

Έθιμο που συναντάται από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους και με την γέννηση του Ιωάννου του Βαπτιστή . Όπως ήδη γνωρίζουμε από τα κείμενα της εκκλησίας ο Ζαχαρίας και η Ελισάβετ μέχρι τα βαθιά τους γεράματα δεν είχαν παιδιά και με εντολή Κυρίου απέκτησαν τον Ιωάννη. Το απίστευτο αυτό γεγονός ανακοινώθηκε με τα μέσα εκείνης της εποχής ,τις Φρυκτωρίες, σε όλη την Παλαιστίνη. 

Φρυκτωρίες ήταν οι φωτιές που άναβαν από κορυφή σε κορυφή βουνού για τη μετάδοση σημαντικών γεγονότων, όπως αυτό της γέννησης . Από αυτό το γεγονός καθιερώθηκαν οι φωτιές του Αι Γιαννιού καίγοντας στεφάνια και ανθοδέσμες της Πρωτομαγιάς που κοσμούσαν τα μπαλκόνια και τις εισόδους των σπιτιών μέχρι την παραμονή της γιορτής του Αγίου.

Άλλος πάλι θρύλος λέει πως κάποτε μια κοπέλα ξεκίνησε με τη στάμνα της ανήμερα του Αι Γιαννιού λίγο πριν τα μεσάνυχτα να πάει στη βρύση για να φέρει το αμίλητο νερό. Στο γυρισμό της όμως, ξαφνικά την περικύκλωσαν πειρασμοί , για να την τρομάξουν, να την κάνουν να μιλήσει και να χάσει το νερό τη δύναμή του. 

-Μίλα γιατί σε σκοτώνουμε! της φώναξαν…

Φωτ: Νίκος Ψιλάκης

Η κοπέλα όμως δεν έβγαλε μηλιά, αλλά από μέσα της παρακάλεσε τον άγιο να τη βοηθήσει. Αμέσως ο Άγιος μαρμάρωσε τους πειρασμούς κι έτσι η κοπέλα τράβηξε τον δρόμο της. Σαν έφτασε στο σπίτι της, έβαλε τα σημάδια στη στάμνα , τη σφράγισε και την άφησε στα κεραμίδια για να κατέβουν οι νεράιδες τη νύχτα ν αγιάσουν το νερό. Την άλλη μέρα μίλησε κι είπε τι έγινε σ΄όλους. Έκαναν το σταυρό τους  με το θαύμα του αγίου κι είπαν στο κορίτσι να τους πάει να δουν τους μαρμαρωμένους πειρασμούς .Το κορίτσι επειδή δεν εύρισκε το μέρος γιατί ήταν σκοτάδι , άναβε στο δρόμο φωτιές. Στο μεταξύ αυτοί οι πειρασμοί είχαν ζωντανέψει ξανά κι οι χωρικοί μόλις τους είδαν , τρόμαξαν τόσο πολύ, που το έβαλαν στα πόδια. Όπως έτρεχαν στο δρόμο τους συναντούσαν τις φωτιές και τις πηδούσαν για να μην πέσουν μέσα. Κι έμεινε η συνήθεια από τότε την παραμονή της γιορτής του αγίου να πηδούν την φωτιά με γέλια , γλέντια και γιορτές.

Την  ίδια μέρα  λοιπόν εκτός από τις φωτιές έπρεπε να μεταφερθεί και το αμίλητο νερό μέσα σε μια στάμνα από τρεις ανατολικές βρύσες ή πηγάδια και από τρεις κοπέλες που τα όνομά τους ήταν Μαρία. Το πηγάδι ή η βρύση έπρεπε να ΄ναι πάνω σε σταυροδρόμι γιατί πίστευαν πως εκεί σύχναζαν οι Νεράιδες ή Νηρηίδες που θα μάγευαν το νερό και θα του έδινα την ικανότητα της μαντικής. Η προετοιμασία στην συνέχεια ήταν μεγάλη. Η στάμνα τοποθετούνταν στο κεφαλόσκαλο του σπιτιού και μέσα σε μια κρομμυδοπλεχτή   Σταύρωναν το νερό μέσα σε μια στάμνα και μέσα έβαζαν το ριζικάρι  δηλ. ένα φρούτο οι ελεύθεροι, σύμβολο νεότητας, γονιμότητας και καρποφορίας  με το μονόγραμμα τους ή κάρφωναν ένα γαρίφαλο για διακριτικό. Οι παντρεμένοι πάλι είχαν έτοιμο ένα προσωπικό τους αντικείμενο δακτυλίδι ή σκουλαρίκι , σύμβολο ευτυχίας και περιουσιακών στοιχείων για να το ρίξουν μέσα. Μαζί έλεγαν και μια μαντινάδα  όπως :

Μήλο ΄βαλα στον κλήδονα για να το ριζικάρω,

Κι αν είναι κισιμέτι μου μικιό μου θα σε πάρω.

Σκέπαζαν την στάμνα με ένα κόσκινο  κι από πάνω τοποθετούσαν ένα κόκκινο πανί διάφανο. Το χρώμα αυτό τραβούσε τις Νεράιδες για να μπορούν να δουν μέσα τα ριζικάρια, να τα μαγέψουν χωρίς όμως να μπορούν να τα πάρουν. Έδεναν το ύφασμα γύρω από το λαιμό της στάμνας με πολύχρωμο κρουσσωτό σχοινί και από πάνω τοποθετούσαν ένα κλειδί. Στη συνέχεια  τα αφήναν όλη τη νύχτα να αστρονομιστεί ενώ οι κοπέλες παραφύλαγαν ακοίμιστοι φρουροί  για να μην πειράξει κανείς τον κλήδονα.

Κάποιες κοπέλες έπαιρναν και την στάχτη που είχε μείνει από το κάψιμο των Μάηδων , την κοσκίνιζαν πίσω από μια ανατολική πόρτα και το πρωί πίστευαν πως πάνω στην κοσκινισμένη σκόνη έβρισκαν γράμματα και εργαλεία σχετικά με το όνομα και το επάγγελμα του μέλλοντος συζύγου τους. 

(Συνεχίζεται…)

*H Ελένη Μπετεινάκη είναι  νηπιαγωγός

Πηγές :

Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Νίκος Ψιλάκης, εκδ. Καρμανωρ

Τα καλοκαιρινά, Λουκάτος Δ.Σ. Αθήνα 1981

Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Μέγας Γ.Α. , Αθήνα 1956

Λαογραφικά Αρχανών Κρήτης, Ελ. Ουσταμανωλάκη – Ειρ. Ουσταγιαννάκη , Μορφ.Σύλ.Αρχανών 1969.

Εφημερίδα Καθημερινή

Φωτογραφίες  :

Νίκος Ψιλάκης , Χανιά 1999

Κλήδονας στην Κρήτη αναπαράσταση : Γ.Ν. Αικατερινίδης 1980

Δημοσιεύτηκε στις 23 Ιουνίου 2017 στο cretalive.gr :http://www.cretalive.gr/culture