Ήταν Τρίτη, 25 Αυγούστου 1898…όπως και σήμερα!

Ένας δρόμος που έμελε να αλλάξει την ιστορία της πόλης για πάντα εκείνο το μεσημέρι  στα 1898…

Ξημερώματα 25 Αυγούστου …Ψυχή σχεδόν στο δρόμο. Στο λιμάνι, τέτοια ώρα, η θάλασσα είναι  ήρεμη. Οι ψαράδες μόνο απλώνουν τα δίχτυα τους, να τα μπαλώσουν, να τα ξεμπλέξουν, να τα μαζέψουν σωστά, ύστερα από την βραδινή ψαριά. Ο Κούλες πάντα εκεί, αγέρωχος, στητός , περήφανος,άλαλος!

Λιμάνι γυρω στα 1896

Πύλη του Μόλου

Έκανα τον κύκλο  της μικρής πλατείας με τα δελφίνια τα μπρούτζινα στη μέση .Πλατεία 18 Άγγλων… Πουθενά μια σημείωση, κάτι. Κι ύστερα πήρα τον δρόμο της « Πλάνης». Δυο τρία περιστέρια πέταξαν κι ακούμπησαν στο ερειπωμένο κτίριο στην αρχή της. Ψυχή δεν φαινόταν, κανένας θόρυβος. Ανέβαινα και συλλογιζόμουνα και προσπαθούσα να φανταστώ… την Πύλη του Μόλου, την κίνηση εδώ, πριν από 117 χρόνια σαν σήμερα. Τα κλειστά μαγαζιά τον Τούρκων που ήξεραν… Τους βασιβουζούκους, τους απλούς πολίτες, εκείνο το αγοράκι το δίχρονο που απόμεινε μόνο του κι έκλαιγε, την ταλαιπωρημένη πόλη που πάντα είχε έναν κατακτητή στο « σβέρκο » της… Για μια στιγμή όλα ζωντάνεψαν… κόκκινα και μαύρα φέσια, γιαταγάνια, φωνές, καπνοί , πτώματα διαμελισμένα παντού, ζέστη αφόρητη, μυρωδιά θανάτου απ΄άκρη σ΄άκρη. Μόνο η ώρα άλλαζε… τότε ήταν λίγο μετά τις 2.00 το μεσημέρι που έγινε τούτο το κακό, τούτη η μεγάλη σφαγή  στους ταλαιπωρημένους Καστρινούς. Αποκοτιά, μίσος, απανθρωπιά για κάθε ίχνος χριστιανικού στοιχείου …Τρεις μέρες μείνανε τα πτώματα άθαφτα, σωροί από ανθρώπινα μέλη στις άκρες των δρόμων, στα σοκάκια στις πλατείες. Μια γυναίκα πόρνη  μπόρεσε μαζί με έναν νεαρό αγρότη και έθαψαν ότι μπορούσαν στο Σιναϊτικό Μοναστήρι στην εκκλησία του Αγίου Ματθαίου …μέρες αργότερα. Εκεί και το πτώμα το ακέφαλο του Λυσίμαχου Καλοκαιρινού. Το κεφάλι του τρόπαιο του Λαμή Βετιχάκη πετάχτηκε  πάνω στο γραφείο της Πρεσβείας  με τα χρυσά κέρματα που λίγο πριν είχε ζητήσει αλλά δεν του δόθηκαν, ο δήμιός του, λένε. Εικόνες ανελέητης κτηνωδίας , εικόνες φρίκης που ωστόσο όπως συμβαίνει πάντα οδήγησαν στην ελευθερία, ήταν η αρχή του τέλους για το περιβόητο Κρητικό ζήτημα. Ήταν το τέλος για τον δυνάστη Τούρκο στα Κρητικά χώματα . Αίμα πολύ χύθηκε, αίμα αθώων που ελάχιστοι γνωρίζουμε τα ονόματα τους, που το μνημείο  τους περιμένουμε κάποτε να στηθεί , εδώ στην οδό του μεγάλου μαρτυρίου, στην 25η Αυγούστου την πολύπαθη.

Ερείπια Πύλης Μόλου, σήμερα

Άνοιξα τα μάτια και βρέθηκα μπροστά στον υπέροχο ναό του Αγίου Τίτου. Μεγάλη γιορτή σήμερα, αφιερωμένη στην Χάρη του , αλλά και μέρα θύμησης για όλους μας εκείνων των φοβερών γεγονότων που σφράγισαν μια ολόκληρη περίοδο, μια πόλη , ένα νησί, την Ελλάδα ολόκληρη.

Τι ακριβώς συνέβη εκείνη την απίστευτη μέρα είναι λίγο πολύ γνωστό. Ωστόσο η μνήμη καλεί μια συνοπτική αναφορά για τους νεότερους αφού δεν τα βρίσκει κανείς εύκολα , τούτα τα γεγονότα στα σχολικά εγχειρίδια…

Ήταν Τρίτη, 25 Αυγούστου 1898…

Ένα μήνα πριν στα Χανιά είχε γίνει η συνέλευση των Κρητών υπό την προεδρία του Ιωάννη Σφακιανάκη  ώστε να αποφασιστεί  ένα σχέδιο για την προσωρινή διοίκηση της Κρήτης, όπως είχαν προτείνει οι Μεγάλες Δυνάμεις  ( Ιταλοί, Ρώσοι, Γάλλοι και Άγγλοι. Οι Γερμανοί και οι Αυστριακοί κρατούσαν ουδέτερη στάση ). Αποφασίστηκε λοιπόν μια προσωρινή κυβέρνηση της Κρήτης από τις τέσσερις χώρες   μέχρι να βρεθεί μια οριστική λύση. Στις 24 Αυγούστου , σύμφωνα πάντα με την απόφαση των 4 ναυάρχων (Μπέττολο, Σκρυδλώφ, Ποττιέ και Νοέλ) γνωστοποιήθηκε στους Τούρκους πως και το φορολογικό γραφείο της 10^ης στο Μεγάλο Κάστρο θα απαρτιζόταν πλέον από Άγγλους . Την επόμενη μέρα ο Άγγλος συνταγματάρχης  Reid πήρε επιβεβαίωση ότι ουδεμία ταραχή θα συνέβαινε.  Ωστόσο από τις 8 το πρωί στην περιοχή του μόλου άρχισε να μαζεύεται όχλος Οθωμανών,ό που σαν σκοπό είχαν να κακοποιήσουν τον διορισθέντα Χριστιανόν ελεγκτή , που ευτυχώς είχε ειδοποιηθεί και την τελευταία στιγμή « πέρασε » στο υδροφόρο πλοίο «Τουρκοάζ », που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι του Ηρακλείου μαζί με τους δύο άνδρες που τον συνόδευαν τους Γ. Βολονάκη και Π.Βαριδάκη αφού ήταν αδύνατον να μπουν στο γραφείο. Κι όλα αυτά συνέβαιναν περίπου στις 2.30 το μεσημέρι .Ο  Reid  που συνόδευσε συγχρόνως τους παραπάνω ανώτερους υπαλλήλους και τον διορισμένο Ελεγκτή Στυλιανό Αλεξίου τοποθέτησε στην Πύλη  δύο διμοιρίες με εφ όπλου λόγχη  με σκοπό να εμποδίσουν την είσοδο στους Τούρκους που κατέβαινε στην προκυμαία. Το γραφείο βρέθηκε κλειστό και διετάχθη ο Οθωμανός φύλακας να ανοίξει την πόρτα. Εκείνος  είπε πως ήταν υπάλληλος του Σουλτάνου και δεν είχε τέτοια διαταγή.

Πύλη του Μόλου πριν την καταστροφή, λιμάνι

Γράφει σε συνέντευξή του στην εφημερίδα « Σκριπτ » ο Στυλιανός Αλεξίου  (Φύλλο 1084, Σάββατο 29 Αυγούστου 1898) :

« …Αποφασίστηκε λοιπόν από κοινού με τον Άγγλο συνταγματάρχη να σπάσουμε τις πόρτες και να μπούμε μέσα. Ήμαστε έτοιμοι να προχωρήσουμε στη διάρρηξη , όταν ξαφνικά ακούσαμε μερικούς πυροβολισμούς κοντά στην Πύλη του τείχους. Φυσικά και ανησυχήσαμε , κι αμέσως εσπεύσαμε όλοι μαζί… Άμα φτάσαμε εκεί ευρήκαμε ένα Τουρκοκρητικό σκοτωμένο. Τον είχανε σκοτώσει οι Άγγλοι στρατιώται. Να τι είχε συμβή: Την ώρα που εμείς επηγαίναμε να καταλάβωμε  το Φορολογικό Γραφείο, ο πολυάριθμος Τουρκικός όχλος είχε μαζευτεί κοντά στην Πύλη και ζητούσε να περάσει από αυτήν… Οι Άγγλοι στρατιώτες , που εφρουρούσαν εκεί τους εμποδίσανε να περάσουν. Με αυτήν την αφορμή δημιουργήθηκε ταραχή και μέσα σ αυτήν ένας Τουρκοκρητικός εχτύπησε με μαχαίρι έναν Άγγλο στρατιώτη. Ο Τουρκοκρητικός αυτός επυροβολήθηκε ευθύς από τους Άγγλους και σκοτώθηκε. Την ίδια στιγμή οι Άγγλοι στρατιώτες εκλείσανε την Πύλη. Ύστερα από το παραπάνω φονικό ο Τούρκικος όχλος εφρένιασε. Κι έτρεξε την ίδια στιγμή και οπλίστηκε. Οι Τουρκοκρητικοί αφού ωπλιστήκανε , ριχτήκανε με λυσσασμένη μανία στις χριστιανικές συνοικίες. Περικυκλώνανε τα χριστιανικά σπίτια και μαγαζιά και τους εβάζανε φωτιά με πετρέλαιο. Οι χριστιανοί αναγκάζονταν από τις φλόγες να βγαίνουν έξω και τότε οι Τούρκοι τους εσκοτώνανε. Πυρποληθήκανε στην αρχή εφτά χριστιανικά καταστήματα, που βρισκόντανε κοντά στην παραλία. Εκεί σφάγηκανε οι περισσότεροι Χριστιανοί. Πολλοί για να ξεφύγουν  από τις φλόγες και το μαχαίρι των αιμοβόρων Τούρκων , πηδούσαν από το  φρούριο στην προκυμαία κι οι περισσότεροι σκοτώνονταν ή σπούσανε τα πόδια τους κι άλλα μέρη του κορμιού τους. Άλλοι επήδηξαν από την άλλη μεριά του φρουρίου δυτικά της πύλης και ρίχτηκανε στη θάλασσα. Άλλοι τρέξανε προς τη μεριά του εγγλέζικου στρατόπεδου και βρήκαν οι πιο πολλοί από τους δύστυχους αυτούς οικτρό θάνατο. Τέλος πολλοί κρυφτήκανε σ΄ απόκεντρα μέρη ή βρήκανε καταφύγιο στα προξενεία . (Εκτός φυσικά του αγγλικού που χτυπήθηκε και πυρπολήθηκε μ όλους που είχαν κλειστεί εκεί, και των άλλων τριών του Γαλλικού, Ισπανικού και Γερμανικού που κάηκαν) …»

Η συνέχεια της αφήγησης συγκλονιστική. Αναφέρεται πως σκοτώθηκαν όλοι οι Άγγλοι και τραυματίστηκαν επίσης αρκετοί. Το Αγγλικό πολεμικό « Hasard » έριξε πάνω κάτω 14 βολές μικρής ολκής που δεν έφεραν πολύ μεγάλες καταστροφές. Όλη σχεδόν η συνοικία γύρω από το λιμάνι καταστράφηκε από την φωτιά, καθώς και τα  ακίνητα του Καλοκαιρινού που μέσα τους βρισκόντουσαν πάνω από  τριάντα άτομα. Από τους πρώτους που σφάχτηκαν και στη συνέχεια κάηκαν ήταν ο Υποπρόξενος της Αγγλίας Λυσίμαχος Καλοκαιρινός, αρχικός  στόχος των Βασιβουζούκων και πιο συγκεκριμένα του Λαμή Βετιχάκη, που όπως ήδη αναφέραμε τον αποκεφάλισε και αργότερα λόγω και του καμένου σώματός του αναγνωρίστηκε από τις φαβορίτες και την κήλη που είχε. Θάφτηκε και αυτός , πιθανόν, από την Φούνταινα, παλαιά πόρνη, όπως αναφέρει ο Στυλιανός Αλεξίου που μέρες αργότερα συνομίλησε και μαζί της, και του νεαρού Αγρότη Βαλελαδάκη, αρχικά στο Σιναϊτικό Μοναστήρι και αργότερα ξεθάφτηκε και τα οστά του τοποθετήθηκαν στο εσωτερικό του Αγίου Ματθαίου , ακόμα και σήμερα μπορεί κανείς να δει την ταφική πλάκα. Πολύ αργότερα έγινε ανακομιδή των οστών στον οικογενειακό τάφο που βρίσκεται στο Νεκροταφείο του Αγίου Κωνσταντίνου.

Ταφόπετρα Καλοκαιρινού στον άγιο Ματθαίο

Η σφαγή και η καταστροφή συνεχίστηκε καθόλη τη διάρκεια της ημέρας  : « …Οι Τούρκοι σκοτώνανε τους Χριστιανούς , άμα βγαίνανε από τα σπίτια , πλανταγμένοι από τον καπνό και από τις φλόγες. Σε πολλά σπίτια , που οι Τούρκοι  καταλαβαίνανε πως βρίσκονταν μέσα άοπλοι Χριστιανοί , σπούσανε τις πόρτες και μπαίνανε μέσα και τους εσκότωναν. Γύρω στο βράδυ οι Τούρκοι δοθήκανε στο γενικό διαγούμισμα των σπιτιών και μαγαζιών , που πρώτας τα ξεγυμνώνανε πέρα για πέρα κι ύστερα τους δίνανε φωτιά…

…Η πυρκαγιά  εξακολουθούσε όλη τη νύχτα της Τρίτης, όλη την ημέρα της Τετάρτης και χθες Πέμπτη ίσαμε το μεσημέρι , οπόταν εφύγαμε μεις, εφαινόνταν φλόγες πανύψηλες. Ίσως και σήμερα ακόμη ( δηλαδή την Παρασκευή 28 Αυγούστου) να εξακολουθή η πυρκαγιά .Η καταστροφή είναι τρομερή. Τίποτε δε θα μείνει από τα Χριστιανικά ακίνητα. Ολόκληρη η αγορά Βεζίρ Τσαρσί ( ο δρόμος δηλαδή του λιμανιού) κατακάηκε. Εκεί δεν καήκανε μόνο ελληνικά καταστήματα, μα και τούρκικα, γιατί είχανε μέσα εμπορεύματα χριστιανών… Στις ταραχές έμεινε αμέτοχος ο Τουρκικός στρατός. Έλαβε όμως ενεργό μέρος στις λεηλασίες…».

Ερείπια Πύλης Μόλου, σήμερα

Ο αριθμός των σφαγιασθέντων δεν είναι γνωστός επ΄ ακριβώς. Άλλοι μιλούν για οκτακόσιους, άλλοι για διακόσιους και άλλοι για περίπου τετρακόσιους. Ένα χρόνο αργότερα στις 25 Αυγούστου 1899 ο Στυλιανός Αλεξίου είχε δημοσιεύσει στην εφημερίδα « Αλήθεια » μια πλήρη περιγραφή των γεγονότων  και τον τελειωτικό πίνακα των χαμένων , όπως ο ίδιος από έρευνά του συνέταξε , ωστόσο δεν είναι  εύκολο να βρεθεί αντίτυπό της. Ο γιος του, Λευτέρης Αλεξίου, σε δημοσίευση του στα Νέα Χρονικά παραθέτει ένα πίνακα με ονόματα που όπως λέει ο ίδιος, αν δεν υπάρχουν αλλού αντίγραφα άλλων δημοσιευμάτων ίσως αυτός  να παραμείνει ο πιο ολοκληρωμένος για τους ιστορικούς του μέλλοντος…

Την συγκλονιστική αφήγηση του Αλεξίου, πια, στα Νέα Χρονικά, σφραγίζει ένα γεγονός όχι ιδιαίτερα γνωστό για δυο ανθρώπους που δίκαια θα έπρεπε να γνωρίζει κάποιος το ρόλο διαδραμάτισαν εκείνη την εποχή… :

« …της Φούνταινας  , που ήτανε παλιά πόρνη, και του νεαρού αγρότη Βαλελαδάκη. Οι δύο αυτοί ταπεινοί άνθρωποι ανάλαβαν ύστερα από μέρες να περιμαζέψουνε και να θάψουνε τα πτώματα των θυμάτων, που είχεν αρχίσει η αποσύνθεσή τους και όλη η πολιτεία βρωμούσε απαίσια και κίνδυνος άμεσος υπήρχε να δημιουργηθούν επιδημίες. Μ ένα χειράμαξο γύριζαν επί μέρες σ΄όλην την πολιτεία, σώρευαν εκεί τα αποσυνθεμένα σώματα μαζεύοντάς τα κομμάτι και κομμάτι και μεταφέρνανε στην Απάνω – Εκκλησιά, στο Σιναϊτικό Μοναστήρι του Αγίου Ματθαίου, όπου τ’ αποθέτανε σ ένα βαθύ κι ευρύχωρο κοινό τάφο. Ο έξαρχος Χρύσανθος εγκαρδίωνε τους δύο ανθρώπους. Αφού τελειώσανε το έργο τους με τεράστιους αγώνες, ο Βαλελαδάκης αρρώστησε βαριά. Τον έπιασε ζάλη κι εμετός που κράτησε μέρες και τον έφερε στον τάφο. Είχε πάθει δηλητηρίαση, κι όπως έμεινε χωρίς ιατρική περίθαλψη, χάθηκε το τίμιο παληκάρι. Η Φούνταινα τον περιποιήθηκε μέσα στο μοναστήρι ίσαμε την ύστατη στιγμή. Θάφτηκε πλάϊ στα θύματα της Σφαγής, το τελευταίο αυτό θύμα, μα όχι και το λιγότερο αξιομνημόνευτο. Η Φούνταινα έζησε και διηγήθηκε αργότερα στον πατέρα μου τα επεισόδια. Του τα διηγήθηκαν ακόμα και οι καλόγεροι του μοναστηριού. Όλοι τους μιλούσανε σεβασμό για την ηρωική πράξη …»

Η συνέχεια της μεγάλης σφαγής γνωστή… Ήταν η μεγάλη αρχή του Τέλους της Οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί …

Σήμερα όμως είναι ημέρα μνήμης για τα άγνωστα ή γνωστά θύματα που χάθηκαν εκείνη την ημέρα. Οικογένειες που ξεκληρίστηκαν ολοκληρωτικά ή έχασαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Για ανθρώπους που έχασαν την περιουσία τους και αναγκάστηκαν μέρες πριν να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς , έστω και για λίγο διάστημα μέχρι να ηρεμήσουν τα πράγματα. Αφανείς ήρωες που προσπάθησαν να σώσουν ή να διατηρήσουν ότι μπορούσαν από την μεγάλη καταστροφή …

Συνέχισα να ανεβαίνω την 25η Αυγούστου και σαν έφτασα εκεί μπροστά στην Λότζια γύρισα και κοίταξα προς το λιμάνι… Ο δρόμος δεν είχε πάρει ακόμα …ζωή. Ένα συνεργείο καθαριότητας μόνο πέρασε βιαστικά από τον δρόμο – πεζόδρομο  και η θάλασσα κάτω φαινόταν ήσυχη ακόμα. Θα ‘χει ζέστη και σήμερα σκέφτηκα …Όλα ήταν όπως κάθε μέρα… χαρτιά παντού , οι καρέκλες από τα καφέ στη θέση τους , μόνο η εκκλησιά του Αγίου Τίτου ήταν ανοιχτή και στολισμένη ...

Πως είναι δυνατόν αναρωτήθηκα …τούτος ο δρόμος… όπως και τόσοι άλλοι …

Ίσως τελικά το όνομα που μ΄ αρέσει περισσότερο «Οδός Πλάνης » να έχει  να κάνει και με  αυτό, το πόσο δύσκολο δηλαδή είναι  να αναλογιστεί κανείς πως,  κάποτε , στα ίδια τούτα μέρη γίνανε πράγματα αλλόκοτα, περπάτησαν και άλλοι άνθρωποι, σκοτώθηκαν κάποιοι, άλλοι κάηκαν,  και τίποτα,απολύτως τίποτα απ΄ ότι υπήρχε τότε δεν  σώζεται σήμερα… Μόνο τα χαλάσματα της Πύλης του Μόλου υπάρχουν αλλά δεν γνωρίζω πόσοι το ξέρουν, κανείς δεν τα προσέχει … κανείς δεν νοιάζεται… μόνο οι τουρίστες τα φωτογραφίζουν …

Ένα χαμόγελο θλιμμένο αυτή τη φορά σχηματίστηκε… έσκυψα το κεφάλι και συνέχισα ίσαμε τα λιοντάρια…

Αλλά κι αυτό είναι μια άλλη, μεγάλη ιστορία… ίσαμε την άλλη φορά!

25 Αυγούστου 1898…,117 χρόνια λοιπόν,  σαν σήμερα !

Υ.Γ. Ευχαριστώ, ιδιαίτερα τον Μηνά Γεωργιάδη για την πολύτιμη βοήθειά του στην ανέρευση των εφημερίδων από την Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου

ΠΗΓΕΣ:

Εφημερίδα Νέα Χρονικά, 29/3/1948 – 28/11/1948

Περιοδικό Στιγμές, 1998

Εφημερίδα Ανόρθωσις, 1930

Βικελαία Δημοτική βιβλιοθήκη Ηρακλείου

Αρχείο Μηνά Γεωργιάδη

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ  στις 25 Αυγούστου 2014:http://www.patris.gr

 και στο cretalive.gr στις 25 Αυγούστου 2014 : http://www.cretalive.gr/history
και στις 25 Αυγούστου 2015 !:http://www.cretalive.gr/history/view/htan-trith-25-augoustou-1898opws-kai-shmera/268541