Απρίλη μου ξανθέ…!

Της Ελένης Μπετεινάκη*

Άνοιξη, Απρίλης, Πάσχα : Τρεις λέξεις που σπάνια χωρίζουν, που είναι δεμένες στο ελληνικό …λεξιλόγιο και  που γιορτάζουν την Ανάσταση, το ξύπνημα της φύσης και της ψυχής, την αρμονία, την αγάπη, την ομορφιά …

«…Από τις πρώτες μέρες του Απρίλη νοιώθαμε εκείνη την αλλαγή στη φύση αλλά και μέσα μας. Περιμέναμε με αγωνία τον κυρ Λευτέρη να περάσει από τη γειτονιά,  να πάρει η μάνα μας ένα ντενεκέ ασβέστη, άσπρο, πηχτό υγρό και να αρχίσουμε με μια βούρτσα να βάφουμε τα πεζοδρόμια, τους κορμούς των δέντρων  και την αυλή της γιαγιάς. Μια αυλή που μοσχοβολούσε όλη μέρα, γεμάτη γλάστρες με πολύχρωμα ανθάκια , ορτανσίες, σαρδέλες( έτσι τις λέγαμε εμείς ) και κρινάκια. Και πίσω στο περβόλι, γινόταν χαλασμός από τις μυρωδιές. Σαν έπεφτε ο ήλιος αργά το απόγευμα και απλωνόταν μια υγρασία παντού  «έσκαγαν» μύτη όλα τα αρώματα του Απρίλη. Ξεχώριζε όμως εκείνο της μεγάλης λεμονιάς που βρίσκονταν στην άκρη, με τα κάτασπρα άνθη της. Σε ζάλιζε τούτο το άρωμα και περιμέναμε πως και πως νάρθει… η Μεγάλη Εβδομάδα. Από ένα κλαδί όλα τα λουλούδια τα πλέκαμε κολαϊνα για τον Σταυρό της Μεγάλης Πέμπτης και το χαμε καμάρι γιατί πάντα ο παπά Γιώργης την κρεμούσε μπροστά μπροστά και νοιώθαμε πως παίρναμε μέρος κι εμείς σε τούτη τη μεγάλη, πένθιμη βραδιά. Και την άλλη μέρα, κόβαμε από τις γλάστρες τα ζουμπούλια και τις βιόλες και τρέχαμε όλα τα κορίτσια της γειτονιάς, από το ξημέρωμα, για να στολίσουμε τον επιτάφιο. Μεγάλη Παρασκευή  κι εκτός από τα αρώματα των λουλουδιών, μύριζε όλο το χωριό κουλούρια και καλιτσούνια και τσουρέκια.Κι όλοι κρατούσαμε την ανάσα μας και την πεθυμιά μας για το Μεγάλο Σάββατο, μετά την Ανάσταση, που θα μπορούσαμε επιτέλους , να φάμε όλα εκείνα τα καλούδια που φτιάχναμε στην πάνω κουζίνα της γιαγιάς,όλη την εβδομάδα, και που απαγορευόταν να τα αγγίξουμε…

 Πόσες θύμησες… πόσες μυρωδιές έφερε τούτος ο αέρας ο Απριλιάτικος …!»*

« Έστησε  ο έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη …»  ένας από τους πιο όμορφους στίχους στους Ελευθέρους Πολιορκημένους του Διονύσιου Σολωμού, δίνει όλο το νόημα στον μήνα ετούτο…

Είναι ο μήνας που « ξανοίγεται » ο έρωτας, ο μήνας των λουλουδιών , των ανθισμένων δέντρων, της περισυλλογής, των Παθών, της Ανάστασης. Είναι ο Απρίλης, το τέταρτο εγγόνι του χρόνου που γεμίζει τη ψυχή με όμορφα συναισθήματα και υποσχέσεις για την Άνοιξη που όπως σοφά λέει ο ποιητής, βρίσκεται στην καλύτερή της ώρα.

Τον λένε Γρίλλη, δηλαδή Γκρινιάρη μιας και τελειώνουν όλα τα αποθέματα που υπήρχαν για το χειμώνα και η γκρίνια στην οικογένεια αρχινά. Δεν υπάρχουν πολλές προμήθειες ή καρποί κι αυτό φέρνει μια μικρή αναστάτωση. Τον λένε ακόμη Τιναχτοκοφινίδη γιατί παλιότερα, τίναζαν τα κοφίνια για να καθαριστούν. Αηγιωργίτη ή Αηγιωργάτη λόγω της γιορτής του Αγίου Γεωργίου και Λαμπριάτη γιατί τούτο τον μήνα συνήθως έχουμε την Λαμπρή. Τέλος τον αποκαλούν Τριανταφυλλά γιατί είναι ο μήνας που ανθίζουν τα τριαντάφυλλα.

Απρίλης λοιπόν, είμαστε σχεδόν στα μέσα της Άνοιξης με τις βροχές να λιγοστεύουν και την φύση να γεμίζει χρώματα και μυρωδιές. Το μαρτυράει άλλωστε και τ’  όνομά του. Το λατινικό ρήμα aperire από όπου «κατάγεται» σημαίνει ανοίγω, γιατί αυτόν τον μήνα ανοίγουν τα λουλούδια…

1η του Απρίλη… Πρωταπριλιά, μέρα που οι άνθρωποι σ΄ όλον τον κόσμο συνηθίζουν να «γελούν » τους άλλους. Το ψέμα έχει την τιμητική του και οι φάρσες και τα « γελάσματα » γίνονται από όλους , πάντα με την καλύτερη πρόθεση.  

«…Έλα να πούμε ψέματα, ένα σακί γιομάτο,

εφόρτωσα ένα μπόντικα σαράντα κολοκύθες

κι απάνου στα καπούλια του ένα σακί ρεβίθια…  »

Τούτα τα ψέματα είναι έθιμο με αρχαίες ρίζες και προέλευση από τη Δύση που ήρθε στην Ελλάδα την εποχή των Σταυροφοριών και ήταν γνωστό και στη μεσαιωνική Γαλλία. Η 1η Απριλίου ήταν η αρχή του έτους ως το 1560 που μεταφέρθηκε την 1η Ιανουαρίου. Επισήμως αυτό συνέβη  το 1583 με το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Η αλλαγή αυτή δημιούργησε πολλά προβλήματα στο λαό της Γαλλίας και όσοι την αποδέχτηκαν πείραζαν εκείνους που συνέχιζαν να τηρούν την παλαιά πρωτοχρονιά λέγοντας τους περιπαικτικά ψέματα και κάνοντας τους ψεύτικα πρωτοχρονιάτικα δώρα.

Αν πάμε λίγο παλιότερα θα συναντήσουμε το έθιμο στους Κέλτες που συνήθιζαν την Πρωταπριλιά σαν έφτιαχνε ο καιρός να πηγαίνουν για ψάρεμα. Τις περισσότερες φορές γύριζαν με άδεια χέρια , αλλά οι ψεύτικες ιστορίες για μεγάλα ψάρια έδιναν κι έπαιρναν. Γι αυτό οι Γάλλοι ακόμα και σήμερα ονομάζουν το πρωταπριλιάτικο ψέμα poisson d’ Avril  δηλαδή « ψάρι του Απρίλη » και οι Άγγλοι « April fool’s day».

Η Πρωταπριλιά  είναι  έθιμο αστικού χαρακτήρα και δεν συναντιέται συχνά στην αγροτική ζωή. Έχει συνδεθεί με τα ψέματα για να στραφεί αλλού η προσοχή του κακού. Λένε ψέματα όχι  μόνο σε περιπτώσεις μαγικών ενεργειών αλλά και σε δύσκολες εργασίες όπως ήταν η βαφή των νημάτων , η παρασκευή εφτάζυμου ψωμιού, η εκτροφή του μεταξοσκώληκα.

Στην Κομοτηνή για παράδειγμα όποιος έφτιαχνε φκιασίδι έπρεπε για να μην « κόψει »  να πει ένα ψέμα. Αν πάλι ήθελαν να γίνουν τα κουκούλια τους ή να προκόψουν τα μελίσσια  ή για να κάνουν τα δέντρα τους καρπούς. 

Αυτός που « γελούσανε » ένοιωθε πως κάτι κακό θα του συμβεί, ενώ αυτός που κατάφερνε να ξεγελάσει θεωρούνταν τυχερός για όλη τη χρονιά…

Στην αρχαιότητα πάλι , οι Κρήτες είχαν τη φήμη πως έλεγαν τόσα πολλά ψέματα που υπήρχε κι ένα ρήμα το « κρητίζω » που είχε την σημασία του ψεύδομαι…

 

Ο Απρίλιος είναι συνδεδεμένος με την μεγαλύτερη Χριστιανική γιορτή, το Πάσχα. Οι γιορτές τούτο τον μήνα  και τα έθιμα και οι προλήψεις είναι όλα συνδεδεμένα με αυτό.  Σπάνια  λείπει το Πάσχα από τον Απρίλη. Φέτος είναι στη μέση του περίπου και μια γιορτή με πολλά έθιμα και παρατήρημα είναι  το Σάββατο του Λαζάρου. Είναι  το προανάκρουσμα της Μεγάλης Γιορτής  και η ίδια η εκκλησία μιλά  για την « Πρώτη Ανάσταση » που ο λαός την ονομάζει Λαζαροσάββατο. Είναι ένα πανηγύρι νεκρολατρευτικό που σε πολλά μέρη της Ελλάδας γιορτάζεται με αναπαράσταση της νεκρανάστασης  του Λάζαρου γιατί ταιριάζει με το ξύπνημα της φύσης , την ώρα που το χώμα της γης αναδίδει την βλάστηση και τα λουλούδια .

Στη μνήμη του Λάζαρου οι γυναίκες ζυμώνουν για τα παιδιά ειδικά κουλούρια που τους δίνουν ένα ανθρώπινο σχήμα σαν σπαργανωμένο όπως συνήθως παριστάνεται σε εικόνες ο Λάζαρος. Είναι τα λεγόμενα « Λαζαράκια» ή « Λαζόνια» ή απλά « Λάζαροι»  και τα παιδιά τους δίνουν εξαιρετικές ιδιότητες .Τα παιδιά πάλι που είναι μέρα που ξεκινούν τις διακοπές τους  έφτιαχναν ομάδες και τριγυρνούσαν στα σπίτια των χωριών  ή και της πόλης  και τραγουδούσαν τα λαζαρικά. Στην Κρήτη έφτιαχναν ένα σταυρό με καλάμια και τον στόλιζαν με κολαϊνες  (γιρλάντες)  από λεμονανθούς  και μαχαιρίδες  και τριγυρνούσαν λέγοντας τούτα τα τραγούδια. Σ΄ άλλα μέρη κρατούσαν ένα καλαθάκι στολισμένο με λουλούδια  και πολύχρωμες κορδέλες  ή έναν κόπανο ( δηλ. ένα μεγάλο ξύλο που κοπάνιζαν τα ρούχα αντί να τα πλύνουν), τυλιγμένο με πολλά παρδαλά και πολύχρωμα κομμάτια πανιών, να φαίνεται σαν να κρατούσαν μωρό. 

Την επόμενη μέρα γιορτάζουμε την Κυριακή των Βαΐων . Επίσης γιορτή μεγάλη που όλες τις εκκλησίες τις στολίζουν  με κλαδιά βαΐων και μοιράζουν και κλαδιά σε διάφορες πλέξεις και σχήματα όπως σταυρούς, φεγγάρια και  άστρα στους πιστούς που τα τοποθετούν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Το έθιμο αυτό έχει συμπεριλήφθη στις συνήθειες των λαών από τον 9ο αιώνα περίπου και από τότε πλήθος γυναικών μαζεύονταν  για την κατασκευή όλων αυτών των « ταμάτων». Στις  νιόπαντρες της χρονιάς που φτιάχνουν τα « βάγια » μεταδιδόταν η γονιμοποιός δύναμη που αυτά περικλείουν στο φύλλωμα τους γιατί είναι αειθαλή φυτά . Επίσης η μετάδοση γινόταν και με χτυπήματα που είναι γνωστά σαν τα «βαγιοχτυπήματα». Πίστευαν ακόμα πως αν ήταν έγκυος η γυναίκα και τη « χτυπούσαν» με τα βάγια θα γεννούσε ευκολότερα.

Σ άλλα μέρη της Ελλάδας τα βάγια είναι κλαδιά δάφνης, μυρτιάς ή ιτιάς  και τα φέρνουν στην εκκλησία τα νιόπαντρα ζευγάρια  κι όποιος τα « φέρει πρώτος θα πρωτογεννήσει αγόρι» . Αλλά ή δύναμη των βαγιών φτάνει και μέχρι τα ζώα και τα φυτά. Κρεμούσαν τα βάγια στα  καρποκλάδια  δηλαδή στα καρποφόρα δέντρα και δεν τα πλησίαζε το σκουλήκι και τα ζώα αν τα χτυπούσαν με αυτά θα γεννούσαν πολλά περισσότερα από ότι συνήθως.

Και ακολουθεί η Μεγάλη εβδομάδα, ημέρες πένθους και περισυλλογής  και η Κυριακή του Πάσχα με πάρα πολλά έθιμα και συνήθειες που θα δούμε τις επόμενες μέρες. 

Στεκόμαστε στις υπόλοιπες γιορτές του Απρίλη ,όπως τούτη στις 23 του Αϊ Γιωργιού, του ιππότη αγίου με το άσπρο άλογο, από τους πιο γνωστούς και αγαπητούς που γιορτάζεται πανηγυρικά σ ολόκληρη την Ελλάδα. Ο Αϊ Γιώργης είναι ο δρακοντοκτόνος των παραμυθιών που σκοτώνει το θεριό για να γλιτώσει η βασιλοπούλα και να αφήσει , συνήθως , το νερό της πολιτείας να τρέξει . Η γιορτή τούτη συμπίπτει με την εποχή που λουλουδιάζει ο τόπος και θεωρείται κάτι σαν αρχή του καλοκαιριού. Μοιάζει με την Πρωτομαγιά και τα έθιμα που συναντούμε έχουν να κάνουν με το πέρασμα από μια εποχή σε μια άλλη. Τα κορίτσια πηγαίνουν την προηγούμενη βραδιά νερό στην εκκλησιά ή βάζανε μπακίρια στις πόρτες των σπιτιών και μια πρασινάδα σαν σταυρό στην εξώπορτα. Είναι η μέρα που λατρεύεται από τους τσοπαναραίους γιατί αρχίζουν να αναβαίνουν με τα κοπάδια τους στα βουνά σημάδι πως τέλειωσε ο χειμώνας. Στη γιορτή του πάντα θυσίαζαν ένα ζώο και το πρόσφεραν στο εκκλησίασμα να πουληθεί . Λέγανε πως με το αίμα του ζώου άλειφαν τις τέσσερις γωνιές του ναού και τα μάγουλα των παιδιών για να  το δει ο άγιος και να τα χει γερά. Και κάνανε κι ένα σωρό μαντικά για να διώξουν το κακό από το μαντρί τους. Ρίχνανε κεχρί γύρω από τη στάνη κι όποιος μπορούσε να μετρήσει τα σπυριά τούτος θα παίρνε κι ένα καλό μπαξίσι. Σε άλλες περιοχές τούτη τη μέρα παραβγαίνανε σε αγώνες  με άλογα κι ο νικητής έπαιρνε στον ώμο του ένα αρνί  και θα ταν ο τυχερός όλης της χρονιάς. Τέλος τούτη τη μέρα συνήθιζαν το ζύγισμα και τις κούνιες  για τους ανθρώπους, για το καλό, και ξεκινούσαν οι νέες συμβάσεις για πρόσληψη ψυχογιών, μπιστικών και αγροφυλάκων .

Κι ακολουθεί η εβδομάδα της Διακαινησίμου, το Ασπροβδόμαδο που συνεχίζουν οι χαρές και τα πανηγύρια της Λαμπρής στα ξωκλήσια και τις πλατείες των χωριών. Πασίγνωστες γιορτές και χοροί σ΄όλη την Ελλάδα είναι ο περίφημος χορός της Τράτας που τον χορεύουν στα Μέγαρα την Τρίτη της Διακαινησίμου και ο χορός του Κυρ – Βοριά στην  Κάρυστο την Πέμπτης της ίδιας εβδομάδας. Την Παρασκευή γιορτάζει η Ζωοδόχος Πηγή με προσφορά αγιάσματος  και πανηγυρισμού στις εξοχές .Είναι γνωστή η λατρεία με την  παρουσία αγιασμάτων από την αρχαιότητα που θεωρεί το νερό ως εξαγνιστικό στοιχείο και μάλιστα τούτη η γιορτή θέλει την Παναγία να εικονίζεται σαν μια κρήνη που χαρίζει συμβολικά το νερό της ζωής. Κι ακολουθεί η γιορτή του Αποστόλου Θωμά, επίσης κινητή, λόγω του Πάσχα.

Τελευταία γιορτή στο καλαντάρι, στις 25 του Απρίλη, είναι του Αγίου Μάρκου που παρετυμολογικά το όνομά του σχετίζεται με το ρήμα μαργώνω που σημαίνει ναρκώνω. Επικαλούνταν λοιπόν τον άγιο για να « ναρκώσει »τα φίδια  χτυπώντας χάλκινα αντικείμενα.

Κι η φύση γέμισε ευωδιές, αρώματα, χρώματα κι ομορφιές περιμένοντας τον Μάη που ΄ναι φορτωμένος μαγικά, μυστικά και λουλούδια!

Καλό σας μήνα !

ΠΗΓΕΣ :

«Λόγια του αέρα», Μπετεινάκη Ελένη,Ιδ. Συλλογή,2013

Γ.Α. Μέγα « Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας »,Αθήνα 1963

Οι 12 μήνες ,Τα λαογραφικά, Κυριακίδου – Νέστορος  Άλκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1982

Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Νίκος Ψιλάκης, εκδ. Καρμάνωρ

« Πασχαλινά και της Άνοιξης», Λουκάτος Δημήτρης, 1980

Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

cretalive.gr