Μεγάλη Πέμπτη …Σήμερον κρεμάται επί ξύλου …

Η σημασιολογία της Ημέρας, τα έθιμα και οι παραδόσεις της !

(Tης Ελένης Μπετεινάκη)

Μεγάλη Πέμπτη κορύφωση του θείου Δράματος απόψε. Μέρα ιδιαίτερη μέρα που στη θρησκεία μας « τοποθετείται» ο Μυστικός δείπνος δηλαδή η παράδοση σχετική με το  Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.  Ο Χριστός παρέθεσε στους μαθητές Του  το τελευταίο Δείπνο πριν τον σταυρικό θάνατό Του. Τους παρέδωσε το Σώμα Του και το Αίμα Του, την αιώνια πνευματική τροφή, που παραθέτει η Εκκλησία στους πιστούς σε κάθε λειτουργική σύναξη. Τους είπε, λοιπόν, δείχνοντας το ψωμί: «Λάβετε, φάγετε, τούτο εστί το Σώμα μου, το υπέρ υμών κλώμενον εις άφεσιν αμαρτιών». Μετά το δείπνο, έλαβε το ποτήρι με το κρασί και είπε: «Πίετε εξ αυτού πάντες. Τούτο εστί το Αίμα μου, το της Καινής Διαθήκης, το υπέρ υμών εκχυνόμενον εις άφεσιν αμαρτιών». Άλλο γεγονός της ημέρας είναι η Προσευχή του Κυρίου στο Όρος των Ελαιών και η Προδοσία του Ιούδα καθώς και η Τελετή της Σταύρωσης .

Το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης γίνεται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Το βράδυ ψάλλετε ο όρθρος της Μεγάλης Παρασκευής και διαβάζονται τα 12 Ευαγγέλια. Ανάμεσα στο 5ο και 6ο ψάλλεται  το αντίφωνο «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…» και ο Εσταυρωμένος λιτανεύεται από τους ιερείς.

Την μεγάλη Πέμπτη αρχίζουν τα περισσότερα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας.  Πρώτη μεγάλη ασχολία των νοικοκυράδων ήταν το ζύμωμα . Ζυμώνουν τις κουλούρες της Λαμπρής με διάφορα μυρωδικά και τις στολίζουν με ξόμπλια, δηλαδή στολίδια φτιαγμένα από ζυμάρι και ξηρούς καρπούς. Τα ονόματα στις κουλούρες ποικίλουν ανάλογα με το σχήμα και τις περιοχές. Φτιάχνονται κι εκείνα τα ψωμιά που χαρίζουν στα παιδιά,τις κουτσούνες, κουζουνάκια, κοφίνια, αυγούλες, δοξάρια ή και λαζαράκια και στην Κρήτη τα λέμε και κουκουναρές.

Αυτά όλα φτιάχνονται με λάδι με αμύγδαλα και γλυκάνισο και στη μέση βάζουν ένα κόκκινο αυγό. Τα στολίζουν και τα δίνουν στα παιδιά το Μεγάλο Σάββατο . Η δύναμη αυτών των αρτοσκευασμάτων είναι  τόσο κυρίαρχη στη συνείδηση του κόσμου που τους απέδωσαν και διάφορες άλλες ιδιότητες.

Την κόκκινη Πέφτη ή  Μεγάλη Πέμπτη  που θα ζυμώσουν θα κάνουν και τρία μικρά κουτσουνάκια με σταυρό και θα τα αφήσουν στο εικόνισμα. Αν κάποιο από τα σκυλιά του σπιτιού λυσσάξει του το δίνουν και όλα  περνούν. Τούτοι τη μέρα ζυμώνουν και το κουλούρι της πρωτομαγιάς.

Αλλά η κυρίαρχη ασχολία είναι το βάψιμο των αυγών (δείτε εδώ)

Πάσχα χωρίς τα κόκκινα αυγά, δεν είναι Πάσχα. Η εθιμοτυπία αλλάζει όπως και οι τρόποι βαψίματος  ανάλογα με την περιοχή. Οι δεισιδαιμονίες δίνουν και παίρνουν. Το δοχείο που βάφουν τα αυγά πρέπει να  είναι καινούργιο. Την βαφή δεν την βγάζουν από το σπίτι ούτε κάνει να την χύσουν. Τις πιο θαυμαστές ιδιότητες τις έχει το πρώτο αυγό το λεγόμενο αυγό της Παναγίας. Μ αυτό  οι γυναίκες σταυρώνουν τα παιδιά ενώ μερικές φορές το αυγό έχει και κάποιες ανατρεπτικές ιδιότητες. Όπως για παράδειγμα, αν είναι τριών χρόνων και τοποθετηθεί στην κοιλιά εγκύου γυναίκας ή ζώου, αποτρέπεται το ενδεχόμενο αποβολής .

Στα χωριά της Καρδίτσας, πιστεύουν ότι το πασχαλινό αυγό έχει θεραπευτικές ικανότητες. Λένε μάλιστα ότι όσοι έχουν αιματώδη στίγματα στο ασπράδι των ματιών τους και σπάσουν το φυλαγμένο από πέρσι πασχαλινό αυγό και βάλλουν επάνω τον κρόκο, θα βρουν τη γιατρειά τους.

Εξαιρετικές ιδιότητες έχουν και τα ευαγγελισμένα αυγά, εκείνα δηλαδή που στέλνονται στην εκκλησία για να λειτουργηθούν.

Στη Σινώπη, βάφονται τόσα αυγά όσα τα άτομα του σπιτιού και ένα της Παναγίας. Το βράδυ τα βάζουν σε ένα κουτάκι και τα πηγαίνουν στην Εκκλησία για να διαβαστούν. Τα τοποθετούν κάτω από την Αγία Τράπεζα ή πίσω από θρόνο του Δεσπότη και  τα αφήνουν εκεί έως την Ανάσταση. Τα τσόφλια των αυγών τα έβαζαν στις ρίζες των δέντρων και έτσι θα έπιαναν καρπό.

Στον ίδιο σκοπό, αποβλέπει και το έθιμο των χωρικών της Δυτικής Μακεδονίας, όπου το αυγό που θα πρωτοβάψουν τη Μεγάλη Τετάρτη τα μεσάνυχτα, γιατί τότε βάφονται τα αυγά) θα ταφεί στην πρώτη αυλακιά του χωραφιού, εκεί ακριβώς όπου θα πρωταρχίσει το αλέτρι. Αυτό γίνεται για να βλαστήσει ο σπόρος με τη ζωτική δύναμη που έχει μέσα του το αυγό.

Η σύμπτωση ασκεί πάντα ιδιαίτερη γοητεία στο πνεύμα του λαού. Έτσι όσα αυγά, γεννήσουν οι κότες τη Μεγάλη Πέμπτη και μάλιστα αν τύχει η κότα να είναι μαύρη ή πρωτόγεννη θα  έχουν εξαιρετικά θαυμαστές ιδιότητες και θα  αποτρέπουν κάθε κακό.

Στο Σοποτό των Καλαβρύτων, τα αυγά που γεννιούνται τη Μ. Πέμπτη, τα πηγαίνουν στην Εκκλησία την ίδια μέρα, και αφού διαβαστούν, τα θάβουν πάλι την ίδια μέρα σταυρωτά στο αμπέλι για να μην το τρώει το σκαθάρι ή για να μην πέσει χαλάζι. Το ίδιο έθιμο  υπάρχει και σε όλη την Αρκαδία.

Στην Κορώνη, τα φυλάνε στο σπίτι και τα τρώνε όποτε τους πονάει ο λαιμός, γιατί πιστεύουν ότι κάνουν πολύ καλό.

Οι παραδόσεις επίσης που ισχύουν σχετικά με το χρώμα και το βάψιμο των αυγών ποικίλουν πάλι από περιοχή σε περιοχή .(δείτε εδώ)

Εκτός τις ήδη γνωστές λένε επίσης πως την Κοκκινοπέφτη βάφανε τα αυγά και τα βουτούσαν μαζί με ένα πανί. Αυτό βαφόταν κόκκινο και το κρεμούσαν έξω από το παράθυρο για σαράνατ μέρες , στην Καστοριά άπλωναν στα παράθυρα κόκκινες βελέντζες και κόκκινα μαντήλια.

«…Η εξαιρετική ιερότητα των όσων τελούνται στις λειτουργίες της Μ. Πέμπτης και της Μ. Παρασκευής, προσδίδει κατά τη λαϊκή πίστη, σε όλα τα αντικείμενα της λατρείας, (ύψωμα, λάδι, λουλούδια, κεριά) ξεχωριστή θεία δύναμη.

Έτσι, το ύψωμα της Μεγάλης Πέμπτης, οι γυναίκες σε πολλά μέρη της εβδομάδας, το βάζουν σε ένα σακουλάκι που έχει μέσα λουλούδια και το φυλάγουν πίσω από τα εικονίσματα για θεραπευτικές χρήσεις…» λέει ο μεγάλος λαογράφος Γ. Μέγας .

Η « λειτουργία » που ζυμώνεται σε ορισμένες περιοχές όπως στη Ζάκυνθο, γίνεται με τρόπο μαγικό και θα έπρεπε επτά αγνές παρθένες να καθαρίσουν το σιτάρι ανά κόκκο, να το πλύνουν και το απλώσουν στον ήλιο, να το αλέσουν και το ζυμώσουν την ίδια μέρα για  να είναι « μονοήμερο». Στην Κορώνη την Μεγάλη Πέμπτη γίνεται ευχέλαιο και στα σπίτια και οι παπάδες με τρία ριγανόξυλα μύρωναν όσους παρευρίσκονταν και στη συνέχεια οι νοικοκυραίοι τα φύλασσαν στο εικονοστάσι και όταν έφτιαχναν καινούργιο σπιτικό τα βάζανε στα θεμέλια ή στις γωνιές. Και το λάδι και το κρασί που καίνε στο φλιτζάνι αφού τα αφήνανε να καεί ως το τέλος το ξέπλεναν μόνο στο γιαλό.

Όταν διαβάζονται τα Δώδεκα Ευαγγέλια καίνε συνήθως 12 κεριά. Έχουν και τούτα ιδιαίτερες ιδιότητες. Το κερί αυτό, που μένει άκαυτο, το φυλάνε για φυλαχτό και όταν  το χειμώνα  βροντά και βρέχει δυνατά, το ανάβουν για να μην πέσει κοντά τους αστροπελέκι.

Οι γυναίκες πάλι τούτη τη βραδιά θεωρούν την  ιδανικότερη στιγμή για τον αγιασμό ειδών καθημερινής χρήσης, για την τέλεση μαγγανειών για την αποτροπή ασθενειών και για την παρασκευή φυλαχτών. Για το λόγο αυτό σε πολλές περιοχές, κάθε οικογένεια φέρνει στην Εκκλησία ψωμί, αλάτι, αυγά και νερό σε φιάλη για να αγιαστούν.

Στη Λήμνο, στο τρισκέλι που ακουμπούσε ο παπάς  δένανε  ένα σπάγκο και εκεί κρεμούσαν τα τσεμπέρια των παιδιών για να τα φυλάει ο Χριστός. Φέρναμε την ώρα που διαβάζονταν τα Δώδεκα Ευαγγέλια μπουκάλια με νερό κάτω από την Αγία Τράπεζα και τα έπαιρναν πίσω μόνο τη Λαμπρή. Αν κάποιος που ήταν άρρωστος πλενόταν με τούτο το νερό και σαραντίζονταν   με ένα κλωνάρι βασιλικού θα γίνονταν καλά. Το  ίδιο έκαναν και στα ζώα. Στην Αγιάσο Λέσβου, οι γυναίκες στα Δώδεκα Ευαγγέλια κάθε φορά που τέλειωνε ένα από αυτά , έφτιαχναν με το κερί ένα σταυρό. Μάζευαν 12 σταυρούς και τους κολλούσαν στις γωνίες του σπιτιού για να ψοφήσουν οι ψύλλοι και οι κοριοί.

Υπάρχει η κοινή πίστη  ότι οι ψυχές των νεκρών την Μεγάλη  Πέμπτη, όταν ο Σωτήρας κατεβαίνει στον Αδη, λυτρώνονται και ξανασαίνουν. Για αυτό και οι συγγενείς τους την ημέρα αυτή, ή τις επόμενες, επισκέπτονται τα νεκροταφεία και αφήνουν πάνω στους τάφους προσφορές ή μοιράζουν στη μνήμη τους τροφές.

Στη Ρόδο, τη Μεγάλη Πέμπτη, στα Δώδεκα Ευαγγέλια, ανάβονται φωτιές με χοντρούς κορμούς πεύκων, στις οποίες τα παιδιά πηδούν και καίνε το «Μαρτάκι» τους.

Στη Μονή της Πάτμου, το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης, γίνεται στο ύπαιθρο αναπαράσταση του ιερού νιπτήρα και της προσευχής του Κυρίου στο Όρος των Ελαιών. Το βράδυ, την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων, ανάβουν φωτιά, απομίμηση της φωτιάς στην αυλή του Καϊάφα, όπου ήταν παρών ο Απόστολος Πέτρος.

Στις Κυδωνίες οι πιο θρήσκοι, τρώνε μια φορά τη μέρα, μόνο το μεσημέρι, γιατί μια φορά έγινε ο Μυστικός Δείπνος.

Στην Θράκη, την Κόκκινη Πέμπτη και τις δυο επόμενες, δεν πλένονται ούτε απλώνονται ρούχα, διότι καταστρέφονται τα αμπέλια και τα σπαρτά. Και στο Γύθειο άνοιγαν την κασέλα για τα ποντίκια ώστε να μην πλησιάζουν . Δεν σκούπιζαν επίσης για να μην  γεμίσει ο τόπος μυρμήγκια.

Τέλος στην Κρήτη το έθιμο την Μεγάλης Πέμπτης θέλει στεφάνια πλεγμένα  να αφιερώνονται την εκκλησιά για το Σταυρό και ιδιαίτερο βάρος να πέφτει στις γυναίκες ,με βασική υποχρέωση τους, τούτο το βράδυ,  στα μικρά κρητικά χωριά να ξενυχτούν ένα ακόμη νεκρό. Εκεί χωρίς ιδιαίτερες τυποποιημένες τελετουργίες αρχινούσε ο θρήνος , τα θυμιάματα και το μοιρολόι που συνήθως ήταν αυτοσχέδιο.

…Σήμερον μαύρος ουρανός,σήμερον μαύρη μέρα,

σήμερον εσταυρώσανε,τον πάντων βασιλέα.

Σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.

Σήμερον έβαλαν βουλήν οι άνομοι Εβραίοι,

οι άνομοι και τα σκυλιά οι τρισκαταραμένοι…

ΠΗΓΕΣ :

Ελληνικές Γιορτές και έθιμα Λαϊκής Λατρείας, Γ. Α. Μέγας, εκδ. ΕΣΤΙΑ

Wikipedia.org

 Μουσείο Μπενάκη, εκπαιδευτικά προγράμματα

Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, έθιμα στον κύκλο του Χρόνου, Νίκος Ψιλάκης, εκδ. Καρμάνωρ.

Φώτης Κόντογλου, Σήμερον κρεμάται, Ανέστης Χριστός