Η συντεχνία των Βαρελάδων του Χάνδακα ! Οι προστάτες Άγιοι Μαρτίνος και Μηνάς!

Της Ελένης Μπετεινάκη

O Άγιος Μηνάς είναι ο πολιούχος άγιος της Πόλης του Ηράκλειου και γιορτάζεται κάθε χρόνο με λαμπρές τιμές στις 11 Νοεμβρίου. Την  ίδια μέρα γιορτάζει κι ένας Καθολικός Άγιος,ο Άγιος Μαρτίνος  που η  ιστορία θέλει να τον γιορτάζουν στον Χάνδακα από τότε που οι Ενετοί κατέκτησαν το νησί δηλαδή από τον 13^ο αιώνα.Ο Σαν Μαρτί όπως τον αποκαλούσαν « μοιάζει » με τον Αι Γιώργη τον Μεθυστή γιατί  την ημέρα της γιορτής του από τον Μεσαίωνα ακόμα οι Δυτικοί άνοιγαν τα βαρέλια τους και δοκίμαζαν το νέο κρασί . Γλέντια πολλά γίνονταν τότε τραγούδια, πανηγύρια και ξεφαντώματα  γέμιζαν την πόλη. Λένε πως από τον 14^ο αιώνα η γιορτή είχε αφομοιωθεί πλήρως από τους κατοίκους όλης της Κρήτης και από τους επόμενους αιώνες καθιερώθηκε επίσημα την 11^η Νοεμβρίου.

Υπάρχει μια σχέση όμως των δύο αυτών Αγίων της Εκκλησίας που τους ενώνει και έχει να κάνει με την γνωστή  περίοδο της ενετοκρατίας την συντεχνία των Βαρελάδων του Χάνδακα.

Γράφει η Ιστορικός Αγγελική Πανοπούλου σε μια ερευνά της  :

« Η Κρήτη την περίοδο της ενετοκρατίας ήταν μεγάλη παραγωγός κρασιού. Το περιζήτητο κρητικό προϊόν εξαγόταν σε όλα τα γνωστά εμπορικά κέντρα της εποχής και έφθανε ως την Φλάνδρα , την Πορτογαλία, την Αγγλία ακόμη και την Πολωνία. Η διακίνησή του σε τόσο μακρινές αποστάσεις προϋπόθετε την κατασκευή βαρελιών για την ασφαλή μεταφορά του. Η αυξημένη ζήτηση βαρελιών οδήγησε πολλούς από τους κατοίκους του Χάνδακα να στραφούν στην τέχνη του βαρελοποιού ( botteri ή  barileri ή βουτικλαράδες). Στα τέλη του καλοκαιριού όταν πλησίαζε η περίοδος της βεντέμας ( συγκομιδή) και δεν επαρκούσαν οι βαρελοποιοί της πόλης , κατέφευγαν για δουλειά στο Χάνδακα τεχνίτες άλλων περιοχών. Σε συμβολαιογραφικά έγγραφα της περιόδου  καταγράφονται  πλήθος παραγγελιών βαρελιών. Πελάτες των βαρελοποιών ήταν έμποροι, ιδιώτες αλλά και μοναστήρια , ενώ όρος απαράβατος σε κάθε παραγγελία βαρελιών ήταν η στεγανότητά τους. »

Υπήρχαν ονομαστοί βαρελάδες κείνα τα χρόνια στον Χάνδακα. Έπρεπε να έχουν ολοκληρώσει  τις παραγγελίες όλων μέχρι τον Σεπτέμβριο ή  το πολύ μέχρι τον Οκτώβριο, την περίοδο δηλαδή του τρύγου.

Στις 22 Απριλίου του 1566 , τρεις τεχνίτες επικεφαλής των 30 βαρελοποιών του Χάνδακα όρισαν μόνιμο αντιπρόσωπο τον Γιώργη Μαλάκη, που βρισκόταν στην Βενετία και ο οποίος φρόντισε το ζήτημα – αίτημα των Βαρελοποιών. Τρια χρόνια αργότερα αποφασίστηκε –ίδρυση της πρώτης συντεχνίας .Στο μεταξύ οι βαρελοποιοί είχαν αυξηθεί σε 70 και ο εκπρόσωπος των Βενετών στο Χάνδακα Panfilo Zamoro  πηγαίνει στην Παναγία την Φανερωμένη στη συνοικία δηλαδή των εργαστηρίων των βαρελοποιών και τους ανακοίνωσε την  απόφαση. Το καταστατικό γράφτηκε από δέκα εκλέκτορες και το σημαντικό σ όλο αυτό ήταν πως στο πρώτο άρθρο του  ορίστηκε ως προστάτης άγιος της συντεχνίας ο Άγιος Μαρτίνος . Η υποχρέωση του συμβουλίου σύμφωνα με το ίδιο καταστατικό ήταν πως όφειλε  κάθε χρόνο στις 11 Νοεμβρίου να οργανώνει και να τελεί την γιορτή του Αγίου Μαρτίνου φτάνοντας σε δαπάνη όχι μεγαλύτερη των εκατό υπέρπυρων.

Στα 1617 οι βαρελοποιοί του Χάνδακα καταφέρνουν να αποκτήσουν στέγη , μιας και συνηθιζόταν όλες οι συντεχνίες εκείνη την περίοδο να έχουν την δική τους ιδιόκτητη εκκλησία προκειμένου αν συγκεντρώνονται τα μέλη τους. Παραχωρείται λοιπόν σε αυτούς η εκκλησία της Παναγίας της Παντάνασσας, η οποία ανήκε στα αδέλφια Γιώργη, Νικολό και Μανέα  Μουζουράκη με τον όριο να κρατήσουν το κτητορικό  δικαίωμα καθώς και το δικαίωμα εκλογής εφημέριου της εκκλησίας.

Δείτε πως συνδέεται τώρα αυτή η λεπτομέρεια με τον Άγιο Μηνά. Ο δίκλιτος ναός που στεγάστηκε η συντεχνία εκτός από το κλίτος αφιερωμένο στην Παναγιά την Παντάνασσα , το άλλο κλίτος της ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Μηνά. Πρόκειται για τον Μικρό Άγιο Μηνά εκκλησία που σώζεται μέχρι και σήμερα ( στην ουσία μόνο το διακοσμητικό τόξο ενός παραθύρου η ίδια ξανακτίστηκε ) δίπλα ακριβώς από την μεγάλη εκκλησία του Αγίου Μηνά στο Ηράκλειο. Οι υποχρεώσεις της συντεχνίας ήταν την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα να τελούν μια λειτουργιά και να ανάβουν μια λαμπάδα στον τάφο της οικογένειας Μουζουράκη καθώς και την ημέρα της γιορτής του Αγίου Μηνά να στέλνουν μια λαμπάδα στα σπίτια των ιδιοκτητών.

Η Αγγελική Πανοπούλου συμπληρώνει: « Η απόκτηση της εκκλησίας – έδρας αφιερωμένης σε ένα ορθόδοξο άγιο σηματοδότησε μια σημαντική αλλαγή στην ιστορία της συντεχνίας των βαρελάδων του Χάνδακα. Σταδιακά από την χρονιά αυτή και ύστερα, στο μεγαλύτερο μέρος των πηγών ως προστάτης – άγιος συντεχνίας αναφέρεται ο Άγιος Μηνάς και όχι ο Άγιος Μαρτίνος. Ο Ορθόδοξος άγιος καβαλάρης και αυτός όπως ο Άγιος Μαρτίνος επικράτησε τελικά του καθολικού. Η εύκολη επικράτησή του είχε σχέση με το επάγγελμα των βαρελοποιών το οποίο ασκούσαν Κρητικοί και όχι Βενετοί.»

Ονομαστός βαρελοποιός και μέλος της συντεχνίας αυτής του Χάνδακα ήταν και Μανούσος Θεοτοκόπουλος αδελφός  του Δομήνικου. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έχει φιλοτεχνήσει έναν πίνακα που εικονίζει τον Άγιο Μαρτίνο και έναν επαίτη ( 1597 – 1599) που βρίσκεται σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον.

Σε άλλα ιστορικά έγγραφα αναφέρεται πως η συντεχνία των βαρελάδων ή βαρελοποιών στην πόλη του Χάνδακα ιδρύθηκε στις 4 Αυγούστου του 1639 από ονομαστούς «μαΐστρους » ή Βουτικλάρηδες της εποχής όπως ο Δημήτρης Στανίλας, ο Τζώρτζης Παπαδίπουλος και ο Νικολός Αγουστινόπουλος . Έπρεπε μέχρι τις 14 Σεπτεμβρίου να έχουν τελειώσει και να ασκούν την τέχνη τους στα χωριά όπως και να μοιράζονται εξίσου τα κέρδη ,κάθε χρόνο. Σαν λύνονταν οι συμβάσεις εργασίας που συναπτόταν ανάμεσα σε βαρελοποιούς και στους βοηθούς τους (lavoranti) έπρεπε όλες οι οικονομικές εκκρεμότητες και συμφωνίες να έχουν  τακτοποιηθεί. Τα ημερομίσθια των βαρελοποιών ποίκιλλαν ανάλογα με την εποχή του χρόνου με μεγαλύτερη αμοιβή τις ημέρες του τρύγου και παραγωγής μούστου.

Τα  βαρελάδικα ή βαρελτζίδικα την εποχή της Τουρκοκρατάις  στο Μεγάλο Κάστρο, βρίσκονταν στη σημερινή οδό Λοχαγού Μαρινέλλη πίσω από το ιερό του Αγίου Δημητρίου και απλώνονταν μέχρι σχεδόν τη συμβολή της οδού με την σημερινή οδό Μητσοτάκη. Οι βαρελάδες κατασκεύαζαν τα βαρέλια για την εξαγωγή των κίτρων, το εμπόριο των οποίων άνθιζε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930. Κάποια βαρελάδικα παρέμειναν σε λειτουργία μέχρι περίπου τα τέλη της δεκαετίας του 1960.

Είναι επίσης γνωστό πως λείψανα του Αγίου Μαρτίνου φυλάσσονταν στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Τίτου στον Χάνδακα από το 1446 και σαν αργία η 11^η Νοεμβρίου ορίστηκε από το 1519 για όλους τους υπαλλήλους και τεχνίτες. Κάτι ανάλογου όπως ισχύει και σήμερα με τον Ορθόδοξο Άγιο Μηνά που εορτάζεται αύριο σαν πολιούχος Άγιος της πόλης του Ηρακλείου.

ΠΗΓΕΣ:

Εφημερίδα Καθημερινή

Αγγελική Πανοπούλου, Ανακοίνωση στο ΙΓ΄Συμπόσιο Ιστορίας και Τέχνης : Η αντίληψη του Χρόνου

Η καθημερινή ζωή, Η. Μαλτέζου

Οι επαγγελματίες του Χάνδακα ,Χ. Γάσπαρης, 1989