Ο Ζαχαρίας Κατσακός γράφει για Το Μεγάλο Αστείο του Κόσμου του Γ. Κουγιουμτζάκη, εκδ. Δοκιμάκης

Μια ευφυής σύλληψη για τον κόσμο

«Το μεγάλο αστείο του κόσμου» του Γιάννη Κουγιουμουτζάκη αποτελεί ουσιαστικά μια περιπλάνηση, ένα ταξίδι που εκκινεί από την «παραμυθία» της ευτοπίας για να οδηγηθεί στο αντίθετό της, στην «παραμυθία» δηλαδή της ουτοπίας. Πρόκειται για μια άσκηση του πνεύματος σε ορίζουσες και εκφάνσεις που συνιστούν το φαινόμενο της ζωής, το οποίο εγγράφεται στο βιβλίο όχι μόνον ως φυσικό υλικό, αλλά κυρίως ως πολιτισμικό αναδημιούργημα. Ο συγγραφέας παρατηρεί και μελετά τον ανθρώπινο νου, τις δυνατότητές του, την ατομική και συλλογική φύση, τη φαντασία ως δυναμική πύλη αναπαράστασης και αναστοχασμού, τη μνήμη του ιστορικού βιώματος και της πρόσληψής του μέσα από στέρεα γνώση και εμπειρία. Βιβλίο ιδιαίτερου και καθαρού βλέμματος που οδηγεί σε μια πρωτότυπη και ευφυή σύλληψη για τη δημιουργία και τον κόσμο.

Το κείμενο περιέχει στοιχεία επιστημολογίας, ειρωνείας, αυτοαναφορικότητας, διακειμενικότητας, αναλογίας, επιστημονικής φαντασίας κ.ά. Ο πρώτος αυτός τόμος -προαγγέλλεται έτσι η δημοσίευση του δεύτερου- συγκροτείται από δύο μέρη τα οποία συναποτελούνται από κεφάλαια μικρής ή εκτενέστερης φόρμας. Μεταξύ τους τηρείται εναλλασσόμενη αφηγηματική ροή. Η πλοκή δηλαδή και η εξέλιξή της διατυπώνεται σε χωριστά κεφάλαια, ενώ ακολουθούν εναλλάξ και κατά το μεγαλύτερο μέρος, εκείνα τα οποία περιέχουν δομημένα και επιλεγμένα στοιχεία από τη διαδρομή της γνώσης και του πνεύματος. Αυτά λειτουργούν επίσης αφηγηματικά, αφού εντοπίζεται ο διάλογος, το σχόλιο, ο διηγηματικός ειρμός κ.ά. Τα στοιχεία αυτά συνδυασμένα με την υφή της σάτιρας, τη λανθάνουσα αλληγορία, την «παρωδία» και το χιούμορ περιβάλλουν τη συγκίνηση και το αίσθημα περισσότερο σαν αύρα και ιχνηλασία, δημιουργώντας έτσι μιαν υπόγεια ισορροπία μεταξύ τους.

Η εκκίνηση του αφηγηματικού παρόντος τοποθετείται το έτος 2200 μ.Χ. και διαστέλλεται ως το 2300 μ.Χ. Είναι η περίοδος κατά την οποία η Γη διέρχεται τη μεταπυρηνική της φάση. Η πλανητική αυτή πυρηνική καταστροφή οδήγησε, εκτός από την σχεδόν καθολική αποδόμηση του φυσικού περιβάλλοντος, και στην ολική διαφοροποίηση του πολιτικού παιχνιδιού. Διαμορφώθηκε νέα εστία στρατηγικής, αφού το κέντρο της πολιτικής σκακιέρας μετατοπίστηκε στην Αφρική, η οποία αποτελεί πλέον και τη μοναδική υπερδύναμη. Οι περιφερειακές νησίδες της πολιτικής εξουσίας έχουν πλήρως αποδυναμωθεί, ενώ οι προπυρηνικές πλούσιες χώρες δεν έχουν καμία απολύτως ισχύ και επιρροή. Η ανθρώπινη διοίκηση, πληρώνοντας έτσι το αντίτιμο για τον πυρηνικό όλεθρο, έχει αντικατασταθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Κλαδιών και Ονείρων.

Μέσα σε αυτό τον χωροχρονικό βιότοπο δρουν διάφορα πρόσωπα και χαρακτήρες ενορχηστρώνοντας μια πλοκή χωρίς δαιδαλώδη αφηγηματικά ανοίγματα και εξεζητημένες τεχνικές. Η σύνθεσή της είναι σπονδυλωτή, το εύρος της εξυπηρετεί με ισορροπία τον αφηγηματικό όγκο και αναπτύσσεται γραμμικά. Ο παππούς Μανόλης και ο εγγονός του -ο οποίος ονομάζεται επίσης Μανόλης- αποτελούν τα βασικά πρόσωπα γύρω από τα οποία αναπτύσσεται η πλοκή. Μια ανακάλυψη του παππού θα δώσει τη δυνατότητα στην επιστήμη να κατασκευαστούν σκάφη που ταξιδεύουν πιο γρήγορα από την ταχύτητα του φωτός. Έτσι «Το μεγάλο αστείο του κόσμου», το ΜΑΚ, που μοιάζει να είναι ένα τεράστιο σκάφος σαν την Κρήτη, θα ξεκινήσει το ταξίδι του στην αρχαία Ελλάδα για την αναζήτηση της «μεγάλης άλλης», της μουσικής. Η αναζήτηση αυτή αποτελεί κεντρική εστία αναφοράς και η κεντρομόλος δυναμική της περιβάλλει αφηγηματικά το σύνολο. Στο παιχνίδι αυτό βέβαια εμφιλοχωρούν δευτερεύοντα πρόσωπα.

Μερικά από τα σήματα που ανιχνεύονται στο βιβλίο είναι η αναγκαιότητα ύπαρξης ενός νέου ανθρωπισμού, η φύση του λογικού και του παράλογου, οι συσχετισμοί και η δυναμική τους, η συνομιλία των επιστημών και οι μεταξύ τους ζεύξεις, η αλαζονεία της επιστήμης και ο κατακερματισμός των επιστημών, ο δυναμικός και παιδευτικός ρόλος του περιβάλλοντος, το χάσμα ανάμεσα στην επιστήμη και την τέχνη, η φύση της πολιτικής που προσεγγίζεται αναλογικά ως βασική δομή του πολιτισμού, η συμβολική αναπαράσταση του κόσμου στο σήμερα.

«Tο μεγάλο αστείο του κόσμου» είναι μια μυθιστορηματική δοκιμή της γνώσης και της εμπειρίας, αποτελεί μια αλληγορία της πραγματικότητας ή, ακόμη, ένα πέρασμα – πείραμα του νου στις ανατρεπτικές και λαβυρινθώδεις μορφές που μπορεί να προσλάβει ο ρεαλισμός. Πρόκειται για ένα βιβλίο που οδηγεί με ασφάλεια τον αναγνώστη στη συνείδηση της γραφής, στην ειλικρίνεια και στο ήθος της δημιουργίας. Στην πορεία της αναγνωστικής εμπειρίας διαπιστώνει κανείς ότι η γλώσσα και η αφήγηση του Κουγιουμουτζάκη συγκροτούν αρχιτεκτονικά ένα υλικό που είναι από τη φύση του δύσκολο και απαιτητικό. Η συναίρεση της οπτικής και του στόχου είναι το στοίχημα αυτού του βιβλίου. Δευτερευόντως, η ποικιλότητα του υλικού και η ανάδειξη των υπόγειων διαδρομών μέσα από τις οποίες αναδύονται οι ετερότητες της αφήγησης και η δυναμική των ισορροπιών καθώς και η προσλαμβάνουσα ιδεολογία των ανατροπών. Τέλος, αναδεικνύεται η αυθεντικότητα και ο χειμαρρώδης τόνος, κυρίως μέσα από τις επιλογές που έκανε ο συγγραφέας για να μελετήσει τους χαρακτήρες (ζωντανοί και απολαυστικοί διάλογοι, σχόλια με θεματικό εύρος, ειρωνεία μέσα από το σύμβολο, σαρκασμός μέσα από προσωπεία, αναλογίες μέσα από τη δημιουργική γνώση της πολιτικής και της κοινωνικής πραγματικότητας).

Συζητήσιμα θέματα που άπτονται και της αξιολογικής κριτικής για το βιβλίο αυτό, θα μπορούσε να είναι η «φύση» της λογοτεχνικότητας του κειμένου καθώς και του γραμματολογικού είδους στο οποίο ανήκει το βιβλίο. Θα έλεγε κανείς ότι «Το μεγάλο αστείο του κόσμου» έχει σαφώς μυθιστορηματικό χαρακτήρα, αλλά δύσκολα θα μπορούσε να ενταχθεί σε είδος εξαιτίας και της θεματικής του  ποικιλότητας. Γενικότερα η ένταξη τέτοιων κειμένων θα υποβάθμιζε, ενδεχομένως, την αυθεντικότητα και τη λειτουργικότητά τους. Είναι σαφές επίσης ότι το βιβλίο αντλεί το διακείμενό του μέσα από την επιβεβαιωμένη γνώση και την επιστημονική μαρτυρία και όχι βέβαια χρησιμοποιώντας την επιστήμη ως μέγεθος για να καταλήξει η αφήγηση σε αυθαιρεσία και στρέβλωση, πράγμα σύνηθες σε κείμενα επιστημονικής φαντασίας.

«Το μεγάλο αστείο του κόσμου» αποτελεί ένα ασύνηθες, αλλά εξόχως ελκυστικό βιβλίο. Ένα κείμενο που πραγματικά σε ταξιδεύει στη μαγεία της αφήγησης και στον κόσμο της ειλικρίνειας.

                        

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 2ο τεύχος του λογοτεχνικού περιοδικού ΚΛΕΨΥΔΡΑ με την άδεια του οποίου αναδημοσιεύεται