Δεκέμβρης …ο καλύτερος μήνας του χρόνου!

Δεκέμβρης …ο καλύτερος μήνας του χρόνου!

Tης Ελένης Μπετεινάκη

Χθες βράδυ στολίσαμε το δέντρο και τα χαλιά κι ένα καραβάκι να αρμενίζει γεμάτο χρωματιστά λαμπιόνια. Μια μικρή φάτνη κάτω από το δέντρο, έτοιμη αγορασμένη από τα μαγαζιά μ ε έκανε να θυμηθώ εκείνα τα χρόνια τα καλύτερα, τα παιδικά μας. Τότε που όλοι αφιέρωναν πιο πολύ χρόνο για όλα. Αυτόν τον μήνα τον  αγαπώ  ιδιαίτερα γιατί  αν και χειμωνιάτικος έχει το πιο δυνατό …φως. Είναι γεμάτος μυρωδιές, αναμνήσεις, γιορτές , και …παραμύθια. Όλοι οι φίλοι μου, τα ξωτικά και τους καλικάντζαρους εννοώ, έρχονται να θυμηθούμε μαζί χίλιες δυο ιστορίες , να φτιάξουμε  καινούργιες, να ανακατευτούμε με τη ζάχαρη, το αλεύρι, το μέλι, τα καρύδια. Να κοιτάξουμε ξανά τον ξάστερο ουρανό μήπως κι εκείνο το μεγάλο φωτεινό αστέρι γεμίσει ξανά με ελπίδα την ψυχή μας. Όλα στολίζονται, όλα,  για χάρη της πιο μεγάλης της πιο αγαπημένης γιορτής, των Χριστουγέννων.  Και αν παραφράσω την γνωστή παροιμία εγώ θα ήθελα πάρα πολύ «… Δεκέμβρη μου καλέ μου μήνα, να ‘σουν  δυο φορές το χρόνο …!».

Δεν πρόλαβε να μπει η πρωτομηνιά κι άρχισα να σκέφτομαι, να θυμάμαι, να διηγούμαι στα παιδιά πως…«…Μέρες πριν την παραμονή των Χριστουγέννων, την πρώτη μέρα του Δεκέμβρη, κάθε χρόνο, στολίζαμε το χριστουγεννιάτικο δέντρο μας. Πράσινο με πολύχρωμες μπάλες που αν τις ακουμπούσαμε λίγο παραπάνω ράγιζαν και με φωτάκια πολύχρωμα και αραχνοΰφαντες κλωστές σαν το μαλλί της γριάς και χιόνι πλαστικό παντού. Εμένα μ΄ άρεσε πολύ να απλώνω βαμβάκι πάνω στα κλαδιά για να φαίνεται το παχύ χιόνι που θα΄θελα να πέφτει κείνες τις μέρες αλλά ποτέ δεν χιόνιζε στον τόπο μας...

Θυμάμαι όταν κατεβήκαμε μια χρονιά εκεί στις αρχές της δεκαετίας του ’70 , κάτω στο πλυσταριό της μαμάς και ανοίξαμε το σεντούκι με τους θησαυρούς μας. Ήταν ένα μεγάλο κουτί από φελιζόλ που μέσα μαζεύαμε φιγούρες από τα γλειφιτζούρια που αγοράζαμε ένα πενηνταράκι το καθένα από το περίπτερο του κυρ Νικήτα, με αγγελάκια, προβατάκια γαϊδουράκια , τον Ιωσήφ, την Μαρία , τους μάγους με τα δώρα, τους βοσκούς. Κείνη τη χρονιά είχαμε βρει ότι ακριβώς χρειαζόταν και πέσαμε με τα μούτρα στη δουλειά να φτιάξουμε την σπηλιά από γύψο με μπόλικους σταλακτίτες και σταλαγμίτες που είχε μάθει για αυτούς ο αδελφός μου στο σχολείο κι εγώ δεν καλοκαταλάβαινα τι ήταν. Στη πίσω μεριά βάλαμε ένα μεταλιζέ ασημί χαρτί και σαν πέτυχε όλο το καλούπι ρίξαμε λίγα άχυρα και στολίσαμε ένα μεγάλο αστέρι στην είσοδο της σπηλιάς. Κολλήσαμε τις φιγούρες και περιμέναμε δυο τρεις ώρες να στεγνώσει όλο το κομψοτέχνημα μας. Το βράδυ που όλα ήταν έτοιμα την βάλαμε κάτω από το δέντρο κι ένα κίτρινο φωτάκι τοποθετήθηκε ψηλά να φωτίζει το αστέρι. Ώρες περνούσα ξαπλωμένη στο χαλί , πιστεύοντας πως αυτή ήταν η αληθινή φάτνη της Βηθλεέμ και πως το μεγάλο θαύμα που όλοι μιλούσαν γι αυτό είχε συμβεί μόνο στο δικό μας σπίτι κι ο Χριστός είχε γεννηθεί εκεί ανάμεσα στις μικρές πλαστικές φιγούρες που στα μάτια μου φάνταζαν τεράστιες και πέρα για πέρα ζωντανές…»*

Δεκέμβριος λοιπόν, κι ένα σωρό τα προσωνύμια του .Τον λένε Χιονιά ή Χριστουγεννιάτη ή Γιορτάρη ή Βρουμάλη από την αρχαία βυζαντινή γιορτή που ξεκινούσε στις 24 του Δεκέμβρη και κάθε μέρα γιόρταζε όποιος το όνομά του ξεκινούσε από το Α, την επόμενη από το Β κι έφταναν το μέτρημα μέχρι τις  17 του Γενάρη. Τον λένε επίσης Γιορτινό λόγω των πολλών θρησκευτικών γιορτών του , Αι Νικολιάτη , Παππού Νικόλα ή Κυρ Λευτέρη. Σε άλλες περιοχές τον φωνάζουν Άσπρο ή  Ασπρομηνά ή και Χιονιά για το πυκνό του χιόνι, αλλά και Χριστινιάρη  ή Χριστουγεννά.

Στις αρχές του μήνα συναντάμε μαζεμένες τις γιορτές τα λεγόμενα Νικολοβάρβαρα. Στις 4 του Δεκέμβρη γιορτάζει η Αγία Βαρβάρα που λένε  πως προστάτευε τα παιδιά από την ευλογιά. Κι επειδή ήταν μια πολύ σοβαρή αρρώστια, για να την « καλοπιάσουν » και να φύγει,  της πρόσφεραν μελόπιτα ή κόλλυβα ή φτιάχνανε κολλυβοζούμι που το ονόμαζαν κι αυτό από το όνομά της,  Βαρβάρα. Άλλοτε πάλι έφτιαχναν προζύμι και κάνανε μια πίτα με αλεύρι, την έψηναν στο φούρνο και σαν ήταν έτοιμη την περιχύνανε με μέλι. Ύστερα την έβαζαν πάνω στο τραπέζι κι εκείνο το τοποθετούσαν σε ένα τριδρόμι. Εκεί πήγαινε ο παπάς, έκανε παράκληση και η νοικοκυρά έκοβε την πίτα και την μοίραζε σ’όλον τον κόσμο. Από το μέλι της έκαναν ένα σταυρό στην πόρτα κι όσο κρατούσε η επιδημία της ευλογιάς  ή ευλογημένης μοίραζαν παντού γλυκά. Κείνη τη μέρα οι γυναίκες δεν σκουπίζουν, μάλιστα κρύβουν τη σκούπα για τα παιδιά γιατί πιστεύουν πως έτσι διώχνουν το κακό.

Την επόμενη μέρα στις 5 του Δεκέμβρη, είναι  του αγίου Σάββα προστάτη της στεριάς και στην Κρήτη πίστευαν πως ήταν και των φυσικών καταστροφών και ιδιαίτερα των σεισμών. Λένε μάλιστα τη φράση : « ο Άγιος Σάββας στερεώνει τον κόσμο ». Επίσης θεωρείται και προστάτης των αιχμαλώτων με πολλές γνωστές ιστορίες ειδικά από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Στις 6 του μήνα γιορτάζει ο άγιος Νικόλαος. Είναι γιορτή που την συναντάμε και στους καθολικούς και σε πολλούς λαούς  ανά τον κόσμο αλλά με άλλους συμβολισμούς. Στους ορθόδοξους Χριστιανούς είναι ο προστάτης των Ναυτικών και κύριος των ανέμων και των τρικυμιών. Τρανός καραβοκύρης με γένια που στάζουν θαλασσινό νερό, ρούχα βρεγμένα από την άρμη και μέτωπο ιδρωμένο από την προσπάθεια να προφτάσει να βοηθήσει όλα τα καράβια που κινδυνεύουν. Είναι ο τιμονιέρης των ναυτικών που πάντα τους βοηθά και δεν αφήνει κανένα καράβι να  βυθιστεί. Στη Δύση πάλι είναι ο Saint Nikolas  κάτι σαν τον δικό μας Άγιο Βασίλη, ψαρομάλλης γέρος που έρχεται πάντα με χιόνια και δώρα φορτωμένος και είναι ιδιαίτερα αγαπητός στα παιδιά.

Συνεχίζοντας το καλαντάρι, στις 9 του μήνα γιορτάζει η Αγία Άννα που θεωρείται σαν η ημέρα της λατρευτικής αποθέωσης της έννοιας της γιαγιάς. Μην ξεχνάμε πως ήταν η μητέρα της Θεοτόκου και επίσης η χριστιανική παράδοση την θέλει στείρα που ωστόσο ύστερα από παρακλήσεις γεννά την  Μαριάμ ή Μαρία που αφιερώνεται στον Θεό. Κι επειδή οι μέρες όλο αυτό το διάστημα μίκραιναν λένε πως  είναι « η μέρα που παίρνει ανάσα » ο καιρός,  και του Αγίου Σπυρίδωνα στις 12  « η μέρα παίρνει ένα σπυρί » κι αυτό γιατί στις 22 του μήνα που έχουμε την χειμερινή ισημερία οι μέρες αρχίζουν σιγά σιγά να μεγαλώνουν. Ο Δεκέμβρης είναι ο μήνας με τις μικρότερες μέρες και τις μεγαλύτερες νύχτες γι  αυτό και η παροιμία : « του Δεκέμβρη η ημέρα καλημέρα …καλησπέρα…».

Pieter Bruegel

Ο Άγιος Σπυρίδωνας σύμφωνα με την παράδοση προστατεύει και καταδιώκει την πανώλη αλλά και τα σπυριά από  την ευλογιά (παρετυμολογία του ονόματός του ). Επίσης προστατεύει και από τον πόνο των αυτιών, καθώς και τους φτωχούς και απελπισμένους. Την παραμονή της γιορτής του έφτιαχναν λαλάγγια δηλαδή τηγανίτες ή χαλβά και τα πήγαιναν στην εκκλησιά, ο παπάς τα ευλογούσε και τα μοίραζε στα παιδιά.

Στις 13 του Δεκέμβρη γιορτάζει η  Αγιά Λουκία που είναι προστάτιδα των ματιών και είναι ιδιαίτερα αγαπητή  στους Καθολικούς.  Συμβολίζει κι αυτή μιας και είναι άρρηκτα δεμένη η λατρεία της με το φως , με το ελάχιστο ελπιδοφόρο μεγάλωμα της ημέρας.

Στις 15 του Δεκέμβρη γιορτάζει ο Άγιος Ελευθέριος προστάτης κι αυτός των εγκύων γυναικών που τις βοηθά να έχουν « καλή λευτεριά ».

Στις  18 του μήνα είναι του Αγίου Μόδεστου που λατρευόταν θερμά από τους γεωργούς. Τότε « γιορτάζουν τα βόδια » και τα λειτουργούν προσφέροντας κόλλυβα στην εκκλησία και μαζί με αγιασμό τα ρίχνουν στην ταγή τους, ειδικά αυτά που έχουν για να κάνουν το όργωμα. Ότι μένει από τον αγιασμό αυτό τον πάνε στα χωράφια , τα ραντίζουν κι έτσι τα γλιτώνουν από τις ακρίδες , τις αρρώστιες και το κακό μάτι.

Στις 20 του Δεκέμβρη είναι του Αγίου Ιγνατίου που λαογραφικά παρετυμολογείται το όνομά του ,αισιόδοξα, και τον φωνάζουν Άγιο Αγνάντιο μιας και οι άνθρωποι α γ ν α ν τ ε ύ ο υ ν  τα Χριστούγεννα που έρχονται, αλλά και το αργό μεγάλωμα της ημέρας.

Στις 22 είναι της Αγίας  Αναστασίας της Φαρμακολύτριας και στις 23 γιορτάζουν οι Άγιοι Δέκα της Κρήτης, ακολουθεί στις 24 η Αγία Ευγενία και λίγο μετά τη μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων  στις 27 ο Άγιος Στέφανος.

 Το τελευταίο δεκαήμερο του Δεκέμβρη είναι και το πιο σημαντικό. Είναι χαραγμένο στις ψυχές όλων μας από την παιδική μας ηλικία σαν το πιο γιορτινό όλου του χρόνου. Είναι γεμάτο έθιμα, παραδόσεις και δοξασίες που θα τα αναφέρουμε καθ όλη  την διάρκεια αυτού του μήνα. Ωστόσο μένουμε λίγο στο Δωδεκαήμερο που ξεκινά την παραμονή των Χριστουγέννων και είναι  συνδεδεμένο με την εμφάνιση των καλικαντζάρων ως και την ημέρα των Φώτων. Είναι εκείνα τα μαύρα, άσχημα ,τριχωτά και κοκκινομάτικα πλάσματα, τα παγανά, που ζουν κάτω από τη γη κι όλο το χρόνο προσπαθούν με τα τσεκούρια τους να κόψουν το δέντρο που τη στηρίζει, όμως καθώς πλησιάζει η στιγμή που θα το κόψουν τελείως γεννάται ο Χριστός και το δέντρο ξαναγίνεται. Οργισμένα και αυτά ορμούν πάνω στη γη και πειράζουν τους ανθρώπους. Εκείνοι πάλι ανάβουν φωτιές στα τζάκια τους ή τοποθετούν κόσκινα μπροστά στην πόρτα του σπιτιού ώστε μέχρι να μετρήσουν τις τρύπες τους λαλεί ο πετεινός και τρέχουν να εξαφανιστούν μιας και δεν κυκλοφορούν στο φως της μέρας.

Τα Χριστούγεννα στις 25 του Δεκέμβρη είναι πια η πιο μεγάλη γιορτή. Συνδεδεμένη με τη γέννηση του Χριστού και με αμέτρητα έθιμα με κυριότερα εκείνο του δέντρου ή του καραβιού στολισμένων με λαμπιόνια , των κουραμπιέδων, του μελομακάρονου και των ξεροτήγανων. Των καλάντων που λέγονται την παραμονή, του χοίρου που πρέπει να είναι το κατεξοχήν κρέας των Χριστουγέννων, έθιμο που έχει τις ρίζες του στα αρχαία ακόμη χρόνια. Για το έθιμο αυτό έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες. Μια από αυτές θέλει την Παναγία και τον Ιωσήφ να πηγαίνουν στην Αίγυπτο με το Θείο Βρέφος για να μην το βρει ο Ηρώδης  και τα γουρούνια που ακολουθούσαν πίσω από το γαϊδουράκι να χαλούν τον κόσμο με τις φωνές και τα χνάρια τους. Σαν τιμωρία λοιπόν από τότε κάθε τέτοια μέρα τα σφάζουν. Άλλη παράδοση λέει πως όταν ο Ηρώδης έσφαξε τα παιδιά στη Βηθλεέμ , τα γουρούνια μούγκριζαν σαν παιδιά που   σφάζονταν και κάποιοι από τους δήμιους δεν πλησίαζαν σε κείνες τις περιοχές. Έτσι σώθηκαν κάποια παιδιά και γι αυτό κράτησαν το έθιμο να είναι το πρώτο κρέας που τρώγεται την ημέρα των Χριστουγέννων κι ύστερα από την μεγάλη σαρακοστή.

Κι ο Δεκέμβριος κλείνει με την περίφημη παραμονή της πρωτοχρονιάς  με την κοπή της Βασιλόπιτας που ετοιμάζεται από νωρίς είτε σαν ψωμί είτε σαν ζυμωτό γλύκισμα. Και στις δύο περιπτώσεις το τελετουργικό κόψιμό της, το βράδυ της παραμονής , αποτελεί συμβολική πράξη μετάβασης από τον παλιό χρόνο στον καινούργιο. Στις αγροτικές κοινωνίες, το βράδυ αυτό ταΐζουν πιο φροντισμένα τα ζώα τους , στο στάβλο ή στο μαντρί γιατί πιστεύουν πως θα περάσει τη νύχτα ο Αι Βασίλης να τα ρωτήσει.
 

Καλό μήνα !

ΠΗΓΕΣ:

Ελληνικές Γιορτές και έθιμα λαϊκής Λατρείας, Γ.Α. Μέγας, εκδ Εστία, 2012

Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, Κώστα Καραπατάκη

Νεοελληνικές αιματηρές συνήθειες, Γ.Ν. Αικατερινίδη

Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Νίκος Ψιλάκης, εκδ. Καρμανωρ

Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, Δημ. Σ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη, 1997

Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης, Δημ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη, 1985

*« Λόγια του αέρα», Συλλογή Διηγημάτων, Μπετεινάκη Ελένη, 2013  

Δημοσιεύτηκε στις 1 Δεκεμβρίου 2014 στο cretalive.gr :εδώ!