Δεκέμβρης …ο καλύτερος μήνας του χρόνου!

Δεκέμβρης …ο καλύτερος μήνας του χρόνου!

Tης Ελένης Μπετεινάκη

Χθες βράδυ στολίσαμε το δέντρο και τα χαλιά κι ένα καραβάκι να αρμενίζει γεμάτο χρωματιστά λαμπιόνια. Μια μικρή φάτνη κάτω από το δέντρο, έτοιμη αγορασμένη από τα μαγαζιά μ ε έκανε να θυμηθώ εκείνα τα χρόνια τα καλύτερα, τα παιδικά μας. Τότε που όλοι αφιέρωναν πιο πολύ χρόνο για όλα. Αυτόν τον μήνα τον  αγαπώ  ιδιαίτερα γιατί  αν και χειμωνιάτικος έχει το πιο δυνατό …φως. Είναι γεμάτος μυρωδιές, αναμνήσεις, γιορτές , και …παραμύθια. Όλοι οι φίλοι μου, τα ξωτικά και τους καλικάντζαρους εννοώ, έρχονται να θυμηθούμε μαζί χίλιες δυο ιστορίες , να φτιάξουμε  καινούργιες, να ανακατευτούμε με τη ζάχαρη, το αλεύρι, το μέλι, τα καρύδια. Να κοιτάξουμε ξανά τον ξάστερο ουρανό μήπως κι εκείνο το μεγάλο φωτεινό αστέρι γεμίσει ξανά με ελπίδα την ψυχή μας. Όλα στολίζονται, όλα,  για χάρη της πιο μεγάλης της πιο αγαπημένης γιορτής, των Χριστουγέννων.  Και αν παραφράσω την γνωστή παροιμία εγώ θα ήθελα πάρα πολύ «… Δεκέμβρη μου καλέ μου μήνα, να ‘σουν  δυο φορές το χρόνο …!».

Δεν πρόλαβε να μπει η πρωτομηνιά κι άρχισα να σκέφτομαι, να θυμάμαι, να διηγούμαι στα παιδιά πως…«…Μέρες πριν την παραμονή των Χριστουγέννων, την πρώτη μέρα του Δεκέμβρη, κάθε χρόνο, στολίζαμε το χριστουγεννιάτικο δέντρο μας. Πράσινο με πολύχρωμες μπάλες που αν τις ακουμπούσαμε λίγο παραπάνω ράγιζαν και με φωτάκια πολύχρωμα και αραχνοΰφαντες κλωστές σαν το μαλλί της γριάς και χιόνι πλαστικό παντού. Εμένα μ΄ άρεσε πολύ να απλώνω βαμβάκι πάνω στα κλαδιά για να φαίνεται το παχύ χιόνι που θα΄θελα να πέφτει κείνες τις μέρες αλλά ποτέ δεν χιόνιζε στον τόπο μας...

Θυμάμαι όταν κατεβήκαμε μια χρονιά εκεί στις αρχές της δεκαετίας του ’70 , κάτω στο πλυσταριό της μαμάς και ανοίξαμε το σεντούκι με τους θησαυρούς μας. Ήταν ένα μεγάλο κουτί από φελιζόλ που μέσα μαζεύαμε φιγούρες από τα γλειφιτζούρια που αγοράζαμε ένα πενηνταράκι το καθένα από το περίπτερο του κυρ Νικήτα, με αγγελάκια, προβατάκια γαϊδουράκια , τον Ιωσήφ, την Μαρία , τους μάγους με τα δώρα, τους βοσκούς. Κείνη τη χρονιά είχαμε βρει ότι ακριβώς χρειαζόταν και πέσαμε με τα μούτρα στη δουλειά να φτιάξουμε την σπηλιά από γύψο με μπόλικους σταλακτίτες και σταλαγμίτες που είχε μάθει για αυτούς ο αδελφός μου στο σχολείο κι εγώ δεν καλοκαταλάβαινα τι ήταν. Στη πίσω μεριά βάλαμε ένα μεταλιζέ ασημί χαρτί και σαν πέτυχε όλο το καλούπι ρίξαμε λίγα άχυρα και στολίσαμε ένα μεγάλο αστέρι στην είσοδο της σπηλιάς. Κολλήσαμε τις φιγούρες και περιμέναμε δυο τρεις ώρες να στεγνώσει όλο το κομψοτέχνημα μας. Το βράδυ που όλα ήταν έτοιμα την βάλαμε κάτω από το δέντρο κι ένα κίτρινο φωτάκι τοποθετήθηκε ψηλά να φωτίζει το αστέρι. Ώρες περνούσα ξαπλωμένη στο χαλί , πιστεύοντας πως αυτή ήταν η αληθινή φάτνη της Βηθλεέμ και πως το μεγάλο θαύμα που όλοι μιλούσαν γι αυτό είχε συμβεί μόνο στο δικό μας σπίτι κι ο Χριστός είχε γεννηθεί εκεί ανάμεσα στις μικρές πλαστικές φιγούρες που στα μάτια μου φάνταζαν τεράστιες και πέρα για πέρα ζωντανές…»*

Δεκέμβριος λοιπόν, κι ένα σωρό τα προσωνύμια του .Τον λένε Χιονιά ή Χριστουγεννιάτη ή Γιορτάρη ή Βρουμάλη από την αρχαία βυζαντινή γιορτή που ξεκινούσε στις 24 του Δεκέμβρη και κάθε μέρα γιόρταζε όποιος το όνομά του ξεκινούσε από το Α, την επόμενη από το Β κι έφταναν το μέτρημα μέχρι τις  17 του Γενάρη. Τον λένε επίσης Γιορτινό λόγω των πολλών θρησκευτικών γιορτών του , Αι Νικολιάτη , Παππού Νικόλα ή Κυρ Λευτέρη. Σε άλλες περιοχές τον φωνάζουν Άσπρο ή  Ασπρομηνά ή και Χιονιά για το πυκνό του χιόνι, αλλά και Χριστινιάρη  ή Χριστουγεννά.

Στις αρχές του μήνα συναντάμε μαζεμένες τις γιορτές τα λεγόμενα Νικολοβάρβαρα. Στις 4 του Δεκέμβρη γιορτάζει η Αγία Βαρβάρα που λένε  πως προστάτευε τα παιδιά από την ευλογιά. Κι επειδή ήταν μια πολύ σοβαρή αρρώστια, για να την « καλοπιάσουν » και να φύγει,  της πρόσφεραν μελόπιτα ή κόλλυβα ή φτιάχνανε κολλυβοζούμι που το ονόμαζαν κι αυτό από το όνομά της,  Βαρβάρα. Άλλοτε πάλι έφτιαχναν προζύμι και κάνανε μια πίτα με αλεύρι, την έψηναν στο φούρνο και σαν ήταν έτοιμη την περιχύνανε με μέλι. Ύστερα την έβαζαν πάνω στο τραπέζι κι εκείνο το τοποθετούσαν σε ένα τριδρόμι. Εκεί πήγαινε ο παπάς, έκανε παράκληση και η νοικοκυρά έκοβε την πίτα και την μοίραζε σ’όλον τον κόσμο. Από το μέλι της έκαναν ένα σταυρό στην πόρτα κι όσο κρατούσε η επιδημία της ευλογιάς  ή ευλογημένης μοίραζαν παντού γλυκά. Κείνη τη μέρα οι γυναίκες δεν σκουπίζουν, μάλιστα κρύβουν τη σκούπα για τα παιδιά γιατί πιστεύουν πως έτσι διώχνουν το κακό.

Την επόμενη μέρα στις 5 του Δεκέμβρη, είναι  του αγίου Σάββα προστάτη της στεριάς και στην Κρήτη πίστευαν πως ήταν και των φυσικών καταστροφών και ιδιαίτερα των σεισμών. Λένε μάλιστα τη φράση : « ο Άγιος Σάββας στερεώνει τον κόσμο ». Επίσης θεωρείται και προστάτης των αιχμαλώτων με πολλές γνωστές ιστορίες ειδικά από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Στις 6 του μήνα γιορτάζει ο άγιος Νικόλαος. Είναι γιορτή που την συναντάμε και στους καθολικούς και σε πολλούς λαούς  ανά τον κόσμο αλλά με άλλους συμβολισμούς. Στους ορθόδοξους Χριστιανούς είναι ο προστάτης των Ναυτικών και κύριος των ανέμων και των τρικυμιών. Τρανός καραβοκύρης με γένια που στάζουν θαλασσινό νερό, ρούχα βρεγμένα από την άρμη και μέτωπο ιδρωμένο από την προσπάθεια να προφτάσει να βοηθήσει όλα τα καράβια που κινδυνεύουν. Είναι ο τιμονιέρης των ναυτικών που πάντα τους βοηθά και δεν αφήνει κανένα καράβι να  βυθιστεί. Στη Δύση πάλι είναι ο Saint Nikolas  κάτι σαν τον δικό μας Άγιο Βασίλη, ψαρομάλλης γέρος που έρχεται πάντα με χιόνια και δώρα φορτωμένος και είναι ιδιαίτερα αγαπητός στα παιδιά.

Συνεχίζοντας το καλαντάρι, στις 9 του μήνα γιορτάζει η Αγία Άννα που θεωρείται σαν η ημέρα της λατρευτικής αποθέωσης της έννοιας της γιαγιάς. Μην ξεχνάμε πως ήταν η μητέρα της Θεοτόκου και επίσης η χριστιανική παράδοση την θέλει στείρα που ωστόσο ύστερα από παρακλήσεις γεννά την  Μαριάμ ή Μαρία που αφιερώνεται στον Θεό. Κι επειδή οι μέρες όλο αυτό το διάστημα μίκραιναν λένε πως  είναι « η μέρα που παίρνει ανάσα » ο καιρός,  και του Αγίου Σπυρίδωνα στις 12  « η μέρα παίρνει ένα σπυρί » κι αυτό γιατί στις 22 του μήνα που έχουμε την χειμερινή ισημερία οι μέρες αρχίζουν σιγά σιγά να μεγαλώνουν. Ο Δεκέμβρης είναι ο μήνας με τις μικρότερες μέρες και τις μεγαλύτερες νύχτες γι  αυτό και η παροιμία : « του Δεκέμβρη η ημέρα καλημέρα …καλησπέρα…».

Pieter Bruegel

Ο Άγιος Σπυρίδωνας σύμφωνα με την παράδοση προστατεύει και καταδιώκει την πανώλη αλλά και τα σπυριά από  την ευλογιά (παρετυμολογία του ονόματός του ). Επίσης προστατεύει και από τον πόνο των αυτιών, καθώς και τους φτωχούς και απελπισμένους. Την παραμονή της γιορτής του έφτιαχναν λαλάγγια δηλαδή τηγανίτες ή χαλβά και τα πήγαιναν στην εκκλησιά, ο παπάς τα ευλογούσε και τα μοίραζε στα παιδιά.

Στις 13 του Δεκέμβρη γιορτάζει η  Αγιά Λουκία που είναι προστάτιδα των ματιών και είναι ιδιαίτερα αγαπητή  στους Καθολικούς.  Συμβολίζει κι αυτή μιας και είναι άρρηκτα δεμένη η λατρεία της με το φως , με το ελάχιστο ελπιδοφόρο μεγάλωμα της ημέρας.

Στις 15 του Δεκέμβρη γιορτάζει ο Άγιος Ελευθέριος προστάτης κι αυτός των εγκύων γυναικών που τις βοηθά να έχουν « καλή λευτεριά ».

Στις  18 του μήνα είναι του Αγίου Μόδεστου που λατρευόταν θερμά από τους γεωργούς. Τότε « γιορτάζουν τα βόδια » και τα λειτουργούν προσφέροντας κόλλυβα στην εκκλησία και μαζί με αγιασμό τα ρίχνουν στην ταγή τους, ειδικά αυτά που έχουν για να κάνουν το όργωμα. Ότι μένει από τον αγιασμό αυτό τον πάνε στα χωράφια , τα ραντίζουν κι έτσι τα γλιτώνουν από τις ακρίδες , τις αρρώστιες και το κακό μάτι.

Στις 20 του Δεκέμβρη είναι του Αγίου Ιγνατίου που λαογραφικά παρετυμολογείται το όνομά του ,αισιόδοξα, και τον φωνάζουν Άγιο Αγνάντιο μιας και οι άνθρωποι α γ ν α ν τ ε ύ ο υ ν  τα Χριστούγεννα που έρχονται, αλλά και το αργό μεγάλωμα της ημέρας.

Στις 22 είναι της Αγίας  Αναστασίας της Φαρμακολύτριας και στις 23 γιορτάζουν οι Άγιοι Δέκα της Κρήτης, ακολουθεί στις 24 η Αγία Ευγενία και λίγο μετά τη μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων  στις 27 ο Άγιος Στέφανος.

 Το τελευταίο δεκαήμερο του Δεκέμβρη είναι και το πιο σημαντικό. Είναι χαραγμένο στις ψυχές όλων μας από την παιδική μας ηλικία σαν το πιο γιορτινό όλου του χρόνου. Είναι γεμάτο έθιμα, παραδόσεις και δοξασίες που θα τα αναφέρουμε καθ όλη  την διάρκεια αυτού του μήνα. Ωστόσο μένουμε λίγο στο Δωδεκαήμερο που ξεκινά την παραμονή των Χριστουγέννων και είναι  συνδεδεμένο με την εμφάνιση των καλικαντζάρων ως και την ημέρα των Φώτων. Είναι εκείνα τα μαύρα, άσχημα ,τριχωτά και κοκκινομάτικα πλάσματα, τα παγανά, που ζουν κάτω από τη γη κι όλο το χρόνο προσπαθούν με τα τσεκούρια τους να κόψουν το δέντρο που τη στηρίζει, όμως καθώς πλησιάζει η στιγμή που θα το κόψουν τελείως γεννάται ο Χριστός και το δέντρο ξαναγίνεται. Οργισμένα και αυτά ορμούν πάνω στη γη και πειράζουν τους ανθρώπους. Εκείνοι πάλι ανάβουν φωτιές στα τζάκια τους ή τοποθετούν κόσκινα μπροστά στην πόρτα του σπιτιού ώστε μέχρι να μετρήσουν τις τρύπες τους λαλεί ο πετεινός και τρέχουν να εξαφανιστούν μιας και δεν κυκλοφορούν στο φως της μέρας.

Τα Χριστούγεννα στις 25 του Δεκέμβρη είναι πια η πιο μεγάλη γιορτή. Συνδεδεμένη με τη γέννηση του Χριστού και με αμέτρητα έθιμα με κυριότερα εκείνο του δέντρου ή του καραβιού στολισμένων με λαμπιόνια , των κουραμπιέδων, του μελομακάρονου και των ξεροτήγανων. Των καλάντων που λέγονται την παραμονή, του χοίρου που πρέπει να είναι το κατεξοχήν κρέας των Χριστουγέννων, έθιμο που έχει τις ρίζες του στα αρχαία ακόμη χρόνια. Για το έθιμο αυτό έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες. Μια από αυτές θέλει την Παναγία και τον Ιωσήφ να πηγαίνουν στην Αίγυπτο με το Θείο Βρέφος για να μην το βρει ο Ηρώδης  και τα γουρούνια που ακολουθούσαν πίσω από το γαϊδουράκι να χαλούν τον κόσμο με τις φωνές και τα χνάρια τους. Σαν τιμωρία λοιπόν από τότε κάθε τέτοια μέρα τα σφάζουν. Άλλη παράδοση λέει πως όταν ο Ηρώδης έσφαξε τα παιδιά στη Βηθλεέμ , τα γουρούνια μούγκριζαν σαν παιδιά που   σφάζονταν και κάποιοι από τους δήμιους δεν πλησίαζαν σε κείνες τις περιοχές. Έτσι σώθηκαν κάποια παιδιά και γι αυτό κράτησαν το έθιμο να είναι το πρώτο κρέας που τρώγεται την ημέρα των Χριστουγέννων κι ύστερα από την μεγάλη σαρακοστή.

Κι ο Δεκέμβριος κλείνει με την περίφημη παραμονή της πρωτοχρονιάς  με την κοπή της Βασιλόπιτας που ετοιμάζεται από νωρίς είτε σαν ψωμί είτε σαν ζυμωτό γλύκισμα. Και στις δύο περιπτώσεις το τελετουργικό κόψιμό της, το βράδυ της παραμονής , αποτελεί συμβολική πράξη μετάβασης από τον παλιό χρόνο στον καινούργιο. Στις αγροτικές κοινωνίες, το βράδυ αυτό ταΐζουν πιο φροντισμένα τα ζώα τους , στο στάβλο ή στο μαντρί γιατί πιστεύουν πως θα περάσει τη νύχτα ο Αι Βασίλης να τα ρωτήσει.
 

Καλό μήνα !

ΠΗΓΕΣ:

Ελληνικές Γιορτές και έθιμα λαϊκής Λατρείας, Γ.Α. Μέγας, εκδ Εστία, 2012

Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, Κώστα Καραπατάκη

Νεοελληνικές αιματηρές συνήθειες, Γ.Ν. Αικατερινίδη

Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Νίκος Ψιλάκης, εκδ. Καρμανωρ

Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, Δημ. Σ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη, 1997

Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης, Δημ. Λουκάτος, εκδ. Φιλιππότη, 1985

*« Λόγια του αέρα», Συλλογή Διηγημάτων, Μπετεινάκη Ελένη, 2013  

Δημοσιεύτηκε στις 1 Δεκεμβρίου 2014 στο cretalive.gr :εδώ!

Τα παραμύθια του Σαββάτου...

…Γράφει, προτείνει, παρουσιάζει και σχολιάζει η Ελένη Μπετεινάκη*

Ιστορίες καθημερινών γεγονότων έχουν τα σημερινά παραμύθια μας. Ιστορίες που συναντάμε δίπλα μας, στο  σπίτι, τη γειτονιά, το σχολείο. Ιστορίες γραμμένες με πολύ έξυπνο και πρωτότυπο τρόπο για  συμπεριφορές, για έντονα συναισθήματα, για σχέσεις ανθρώπων  και …ζώων. Αλήθεια τι μπορεί να  συμβεί αν οι ρόλοι κάποιες φορές αλλάξουν; Αν στη θέση ενός αδέσποτου σκυλιού βρεθεί ένας άνθρωπος και στη θέση ενός δασκάλου ένα παιδί; Αν τα άψυχα και ακούνητα παιχνίδια, ζωντανέψουν και μας δείξουν πως ο « πόλεμος », οι διαφορές και ο εγωισμός παραμερίζονται  αν οδηγό μας  έχουμε την φιλία, την συνεργασία, την αποδοχή και την διάθεση; Ε… τότε όλα μπορούν να συμβούν ακόμα και να ταξιδέψουμε με ένα μικρό χάρτινο καραβάκι …όχι μόνο στα όνειρα και στα παραμύθια αλλά και στην ζωή που πάντα βρίσκει τρόπους να μας εκπλήσσει!

Ο αδέσποτος Κώστας, Μάκης Τσίτας (εικονογράφηση Αιμιλία Κονταίου),εκδ.Ψυχογιός

Ο Φοξ είναι ένα μικρό σκυλάκι που παίρνει δώρο  από τους γονείς  του για την ημέρα των γενεθλίων του, ένα ανθρωπάκι.  Ένα ανθρωπάκι με μαύρα μαλλιά και καστανά μάτια. Η συμφωνία είναι πως όταν θα φύγουν για διακοπές θα το παρατήσουν αρκετά μακριά από το μέρος που μένουν. Έτσι αγοράζουν όλα τα απαραίτητα που χρειάζεται ο μικρός Κώστας, ρούχα , τροφή, ποτήρια, πιάτα κι ένα βιβλίο με οδηγίες για την εκπαίδευση, την υγεία, την διατροφή και την περιποίησή του. Η ζωή της οικογένειας σκύλων μαζί με τον Κώστα κυλάει όμορφα. Μαζί γνωρίζουν την πόλη, επισκέπτονται τον γιατρό, την παιδική χαρά, το εξοχικό της οικογένειας. Δέχεται αρνητική κριτική από τους θείους και τις θείες του Φοξ ώσπου έρχεται εκείνη η μέρα που οι διακοπές τους πρέπει να ξεκινήσουν. Τότε αρχίζει μια νέα περιπέτεια για τον μικρό Κώστα που αναγκαστικά θα επιστρέψει στην  σκληρή ζωή των αδέσποτων …ανθρώπων. Θα βιώσει την μοναξιά, την περιφρόνηση, την αγωνία, την πείνα, την κακομεταχείριση ώσπου ο …εφιάλτης του θα πάρει μια ανέλπιστη τροπή  και ο Κώστας  με τον Φοξ  δεν θα ξαναχωρίσουν ποτέ.

Είναι από τα πιο έξυπνα και καλογραμμένα βιβλία για ανθρώπους που αγαπάνε τα ζώα αλλά και για εκείνους που τους συμπεριφέρονται με άσχημο τρόπο. Τούτη η ιστορία θα προβληματίσει μικρούς και μεγάλους και θα αναθεωρήσει ,ίσως, σκέψεις , ιδέες  και απόψεις για φιλόζωους και μη.  Ο «αδέσποτος  Κώστας » δεν θα πρέπει  να λείπει από κανένα σπίτι. Ίσως μαζί με τις οδηγίες χρήσεως για την ανατροφή και εκπαίδευση σκύλων θα έπρεπε να δίδεται και τούτο το παραμύθι. Και πιστέψτε με πως αν το διαβάσετε σε μικρά παιδιά, όλα τα μάτια και τα στόματα θα ανοίξουν τόσο διάπλατα που στο τέλος το χειροκρότημα, που βγαίνει τόσο αυθόρμητα θα είναι από τα πιο δυνατά που  έχετε κι εσείς βιώσει, σαν γονέας , σαν  δάσκαλος και σαν φιλόζωος.

Η  πένα του Μάκη Τσίτα και τα πινέλα της Αιμιλίας Κονταίου  έχουν φτιάξει ένα μικρό αριστούργημα για το πώς να  ξαναδείτε την εκπαίδευση …ανθρώπων και σκύλων.

Για όλες τις ηλικίες από 5 έως 105 ετών!

Παιχνίδια σε πόλεμο, Βασίλης Κουτσιαρής – Γιάννης Διακομανώλης, (εικονογράφηση Χρήστος Δήμος ), εκδόσεις Κόκκινη Κλωστή δεμένη

Ποιος είπε πως τα παιχνίδια δεν έχουν ψυχή; Πως είναι ακούνητα, χωρίς σκέψη, συναισθήματα, ιδέες και …μιλιά; Απ΄όλα έχουν, και σπίτι τους ένα δεντρόσπιτο σαν εκείνα που ονειρεύονται όλα τα παιδιά του κόσμου. Μόνο που στην αρχή είναι ετοιμοπόλεμα γιατί είναι χωρισμένα σε παιχνίδια του Νικόλα και παιχνίδια της Αλίκης. Σε αγορίστικα και κοριτσίστικα δηλαδή. Μα γίνονται αυτά τα πράγματα; Τα παιχνίδια είναι για όλους και τα ίδια θα το καταλάβουν μόλις φανεί ο πρώτος κίνδυνος. Τότε το αίσθημα της αυτοσυντήρησης, της ευγενούς άμιλλας, της συνεργασίας και της φιλίας θα θριαμβεύσουν. Και τα παιχνίδια σαν ώριμα μικρά παιδιά θα βρουν τόπο να ενωθούν ενάντια στους …εχθρούς τους και να βοηθήσουν τον μικρό Νικόλα που χρειάζεται άμεση επέμβαση των γονιών του. Κανείς δεν θα το καταλάβει από τους μεγάλους όμως εκείνα θα ζήσουν στιγμές που θα τα ενώσουν  και  η χαρά , το παιχνίδι και ο αμοιβαίος σεβασμός θα απλωθεί σ’  αυτήν την μικρή παιχνιδοκοινωνία που δεν διαφέρει και πολύ από την δική μας .

Ο Βασίλης και ο Γιάννης σαν εκπαιδευτικοί γνωρίζουν και τις ανάγκες  και τις σκέψεις  των παιδιών και με το καινούργιο τους βιβλίο μας διηγούνται καταστάσεις καθημερινής ζωής και διαμάχης με πολύ έξυπνο τρόπο μεταφέροντας την διενέξεις των παιδιών στην ονειρική κοινωνία των παιχνιδιών. Ο Χρήστος, πάλι, έχει δημιουργήσει  πίνακες ζωγραφικής με τα πινέλα του. Χρώματα, μορφές και  σχέδια ενός ονειρικού πανέμορφου κόσμου που πραγματικά αναδεικνύει την ιστορία των συγγραφέων και όπως  σ αυτήν , η συνεργασία και των τριών τους έχει φέρει το πιο « δεμένο » αποτέλεσμα. 

Ένα βιβλίο για την φιλία, την εκτίμηση και την συνεργασία για παιδιά από 5 ετών !

Το χάρτινο  καραβάκι της μαμάς, Ελένη Γεωργοστάθη, (εικονογράφηση Ελίζα Βαβούρη ) , εκδόσεις Ψυχογιός

Ένα μικρό χάρτινο καραβάκι. Ένα καραβάκι που γεμίζει χρώματα που ζωντανεύει, κολυμπά σ΄ όλες τις θάλασσες της φαντασίας και του παιχνιδιού σχεδόν όλων των παιδιών του πλανήτη. Μια απλή κατασκευή που όλες οι μαμάδες ξέρουν να φτιάχνουν για τα παιδιά τους. Ή μήπως όχι όλες ; Αυτό αποκλείεται! Οι μαμάδες όλα τα ξέρουν, όλα. Να κολυμπάνε, να διαβάζουν, να βάζουν πλυντήρια, να φτιάχνουν υπέροχα κέικ με σοκολάτα, να γράφουν στον Υπολογιστή, να οδηγούν κι όλα όσα υπάρχουν σ΄ αυτόν τον κόσμο . Κι όμως υπάρχουν πράγματα που μπορεί να  είναι τόσο απλά και που οι μαμάδες δεν μπορούν να τα φτιάξουν… Τότε τα παιδιά γίνονται οι καλές νεράιδες των παραμυθιών, οι δάσκαλοι των μεγάλων, αρκεί αυτοί οι μεγάλοι να παραδέχονται την « αδυναμία » τους και να  είναι ειλικρινείς. Και  σαν μάθουν από το παιδί τους ή και από τους φίλο  των παιδιών τους να φτιάχνουν  μικρά , πολύχρωμα, χάρτινα καραβάκια ,η ικανοποίηση όλων  είναι δεδομένη.

Τούτη η ιστορία μ΄ άγγιξε πολύ… Μεταξύ μας , ούτε εγώ κι ας είμαι και μαμά και εκπαιδευτικός ήξερα να φτιάχνω καραβάκια. Και το απέφευγα πολύ μα πολύ διακριτικά. Και μια μέρα που είπα… «δεν πάει άλλο …», ένα παιδί έγινε δάσκαλός μου και  δεν το ξέχασα ποτέ.

Ελένη , να΄σαι καλά που μου το θύμησες… Μια ιστορία που δείχνει την σχέση γονέων και παιδιών. Που μιλεί  για την αποδοχή, παραδοχή και συνεργασία. Για την ειλικρίνεια,  και τον αμοιβαίο σεβασμό μέσα στην οικογένεια. Δεν θα λησμονήσω την Ελίζα με τις όμορφες φιγούρες των μικρών κοριτσιών της ιστορίας  μα και της μαμάς.

Μην ξεχνάτε να παραδέχεστε τις  αδυναμίες σας, ακόμα και μπροστά στα παιδιά σας. Η χαρά τους να …σας μαθαίνουν είναι  απερίγραπτη !

Για παιδιά από 5 ετών!

*Η Ελένη Μπετεινάκη είναι νηπιαγωγός

Δημοσιεύτηκε στο Cretalive.gr στις 29 Νοεμβρίου 2014 : εδώ !
 

Μια αρχόντισσα του Χάνδακα…η Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών !

Της Ελένης Μπετεινάκη*

Γειτόνισσα ξεχωριστή του Αϊ Μηνά,η Αγία Αικατερίνη, στέκει χρόνια και κοσμεί την πλατεία  και την όχι και τόσο καλαίσθητη από κτίρια γειτονιά, που όλη η ιστορία της πόλης έχει περάσει μέσα από αυτήν, τόσους αιώνες μέχρι και σήμερα…

Τούτο το κτίσμα, η εκκλησιά, το σχολείο, το μεγάλο τούρκικο τζαμί, το σημερινό μουσείο, η Αγία Aικατερίνη των Σιναϊτών, έχει μια ιστορία που κοντεύει τα εξακόσια χρόνια ύπαρξης της,  στο Μεγάλο μας Κάστρο…

Έμαθα πως σε λίγες μέρες ύστερα από επτά ολόκληρα χρόνια θα ανοίξει ξανά για το κοινό, θα ξαναδούμε τις μοναδικές εικόνες, τα εκκλησιαστικά αντικείμενα και άμφια, θα περπατήσουμε σε « χώματα» και ιστορία αιώνων και λένε πως θα έχει ότι πιο σύγχρονο υπάρχει σε ηλεκτρονική εφαρμογή για μουσεία τέτοιας αξίας, που θα μαγεύει κάθε επισκέπτη…

«…Λοιπόν, αξιότιμοι αδερφοί μου! Τέτοιο τζαμί δεν υπάρχει άλλο μέσα στο Χάνδακα, ίσως και σ' όλες τις οθωμανικές χώρες. Ήταν εκκλησία των Ρωμιών και είχε ήδη πέτρινο θόλο. Δεν υπάρχει στο εσωτερικό της τίποτε ξύλινο. Οι πόρτες και οι τοίχοι της είχαν χρυσοποίκιλτα σχέδια. Τώρα χίλιες φορές περισσότερα σχέδια και στολίδια έχει. Όλοι οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με χρυσά σχέδια. Είναι ένα φωτεινό τζαμί...Ο μιναρές του τζαμιού ήταν παλιό καμπαναριό. Όμως η κορυφή του φτιάχτηκε σύμφωνα με την αρχιτεκτονική των μιναρέδων και προστέθηκε κι ένα μπαλκόνι για την πρόσκληση της προσευχής. Είναι ένα έργο τέχνης. Αυτό το όμορφο τζαμί μοιάζει με περίπτερο του παραδείσου, έτσι που βρίσκεται μέσα σε τριακόσια βήματα πλατύ κήπο του Ιρέμ (κήποι του παραδείσου) με τριαντάφυλλα και υακίνθους. Οι τρούλοι του τζαμιού είναι κόκκινοι και σοβαντισμένοι με χορασάνι και ασβέστη. Γύρω υπάρχουν τα δωμάτια των μαθητών, το σχολείο, ο μεντρεσές (Ιεροδιδασκαλείο) κι άλλα όμορφα κτίσματα. Δεν υπάρχει άλλο τέτοιο τζαμί στο Χάνδακα ούτε κι αλλού. Ας προστατεύει ο Θεός τον κόσμο!...»*

«…Όταν είδε ο Εβλιά Τσελεμπί τούτο το τζαμί είπε στο χρονόγραμμά του: Ας είναι σ' αυτό το κτίσμα ο Παντοτινός Θεός Διώκτης της αμαρτίας και Βοηθός. Έτος 1080».*

Λένε πως η αρχική φάση ύπαρξης του ναού, πιθανολογείται τον 12^ο ή 13^ο αιώνα.

Για το κτίσιμο της εκκλησίας δεν διατίθενται και πολλά στοιχεία. Την περίοδο της Ενετοκρατίας ήταν η ορθόδοξη εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης. Γράφουν επίσης οι ιστορικοί πως  την Β΄Βυζαντινή περίοδο αποτέλεσε πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο με τμήματα γραμματικής, λογικής, ρητορικής, μαθηματικών, ζωγραφικής, μουσικής και πολλών άλλων ακόμη. Απ΄αυτήν την σχολή αποφοίτησαν πολλοί γνωστοί Κρητικοί που διέπρεψαν στα γράμματα, στις τέχνες και στην εκκλησία. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει ο ζωγράφος Μιχαήλ Δαμασκηνός, κυριότερος εκπρόσωπος της "Κρητικής Σχολής". Επίσης ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης, ο Πατριάρχης Μελέτιος Πηγάς, ο Επίσκοπος Εμμανουήλ Μαργούνιος .

Λέγεται ότι μέχρι τα μέσα του ΙΣΤ’ αιώνα,είχε δεσπόζουσα θέση στο Σιναϊτικό Μοναστηριακό μετόχι του Χάνδακα. Πως  οι μοναχοί ήταν εγγράμματοι και η Εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης ήταν η πιο λαμπρή, από τις Εκκλησίες του.

Γράφει ο Τζουάνες Παπαδόπουλος στις αναμνήσεις του από τον Βενετοκρατούμενο Χάνδακα στο βιβλίο που εκδόθηκε πρόσφατα, « Στον καιρό της σχόλης»* :

«…Ήταν μετά ο ορθόδοξος ναός της Αγίας Αικατερίνης με μοναχούς του τάγματος του Αγίου Βασιλείου, που δεν έτρωγαν κρέας, που πριν από το πόλεμο ήταν ο πλουσιότερος σε έσοδα απ όλες τις ορθόδοξες και καθολικές εκκλησίες και συντηρούσε σχεδόν εκατό καλόγερους, με χωριά και εισοδήματα τεράστια που έβγαιναν από αυτά, όχι μακριά, κοντά στην πόλη. Αυτή η εκκλησία ήταν επίσης παλαιό οικοδόμημα αλλά με θολωτή στέγη και ήταν κατάγραφη με αγίους, με μεγάλα έξοδα, γιατί υπήρχε πολύ χρυσάφι στις εικόνες. Τη διοικούσε ο αββάς, που εκλεγόταν κάθε τόσα χρόνια, και είχε την ευθύνη, χωρίς να δίνει λογαριασμό στο τέλος της θητείας του, επειδή ζούσαν σαν πραγματικοί μοναχοί και δεν συνήθιζαν να διαχειρίζονται χρήματα ή να έχουν στην κατοχή τους ούτε ένα κατρίνι, το μοναστήρι τους έτρεφε πλουσιοπάροχα, πόσο μάλλον που δεν έκαναν ακριβά ρούχα και πάντα ήταν ντυμένοι με ράσο από τραχύ ύφασμα και παρόμοια κάπα, ο καρναβάς και η κουκούλα τους από το ίδιο χοντροϋφασμένο πανί. Κι ο αββάς λεγόταν στα ελληνικά Ηγούμενος. Και κάθε χρόνο, χάρη στο κληροδότημα μιας αρχόντισσας του ορθοδόξου δόγματος, για οκτώ ημέρες πριν από το πανηγύρι της Αγίας Αικατερίνης μοίραζαν συνέχεια ένα μεγάλο ψωμί, παρόμοιο μ΄ αυτό που μοιράζεται της Αγίας Βαρβάρας μα όχι τόσο λευκό, σ όλες τις ψυχές που παρουσιάζονταν, κάθε φύλο, ακόμα και σε πλασματάκια στις φασκιές, μαζί με μισό μπουκάλι καθαρό κρασί. Και στο διάστημα αυτών των οκτώ ημερών έτρεχαν όχι μόνο οι κάτοικοι της πόλης αλλά και οι χωρικοί από το διαμέρισμα, και φρόντιζαν να έχουν αποθήκες ολόκληρες γεμάτες ψωμί και φούρνιζαν συνέχεια μέσα στο μοναστήρι για να φτάσει. Κι ήταν φορές που πήγαιναν γυναίκες να πάρουν αυτό το ψωμί κρατώντας δύο και τρία μωρά στην αγκαλιά και από το χέρι. Και τότε , κάπου κάπου , τύλιγαν στις φασκιές ακόμα και γάτες ή σκυλάκια και ξεγελιόταν μέσα στη σύγχυση της διανομής εκείνοι που έκανα τη μοιρασιά, μετά όμως αποκαλύφθηκε το κόλπο και πήραν τα μέτρα τους για να μην τους κοροϊδεύουν…»*

Και ο Τζουάνες Παπαδόπουλος συνεχίζει λίγο παρακάτω…

«…Μετά την ημέρα της εορτής, ιδίως στον όρθρο, μοίραζαν απλόχερα κερί σε λαμπάδες, λευκές, που παράγγελναν από τη Βενετία, γιατί οι άλλες ορθόδοξες εκκλησίες χρησιμοποιούσαν λαμπάδες από κίτρινο, παρθένο κερί, που τις έφτιαχναν εκεί, στην πόλη, κι έδιναν όποιον πήγαινε στον όρθρο ένα κερί κι όπως το άναβαν όλοι, γινόταν η νύχτα μέρα. Κι αυτά τα κεριά ζύγιζαν το καθένα μια και δύο ουγγιές, και διανέμονταν ανάλογα με την κοινωνική θέση του καθενός, όπως γινόταν σε όλες τις εκκλησίες την ημέρα της εορτής τους στον όρθρο ή καμιά φορά στη λειτουργία. Έστελναν μετά στα μέγαρα των Εκπροσώπων από μια λαμπάδα βάρους μιας λίβρας επιχρυσωμένη με την εικόνα της Αγίας Αικατερίνης. Παρόμοια δώρα έκαναν στους ευγενείς πάτρωνές τους και σ όλους τους επιφανείς αξιωματούχους του Χάνδακα. Την ημέρα της εορτής έκαναν το τραπέζι στους Εκπροσώπους, καλούσαν και άλλους ευγενείς, της Αποικίας και Κρητικούς, εκτός από τον Γενικό Προβλεπτή. Για φαγητό είχε ψάρι και κρέας σε πολύ μεγάλη αφθονία, το ένα πιάτο μετά το άλλο κατά τη συνήθεια του Χάνδακα, σ΄ένα μακρύ τραπέζι, ποτέ στρογγυλό. Και την επόμενη έκαναν άλλο ένα γεύμα ή συμπόσιο, χωρίς κρέας όμως, γιατί αυτή τη φορά καθόταν στο τραπέζι ο Ηγούμενος με τους υπόλοιπους ανώτερους μοναχούς και με όλους τους ευεργέτες της μονής, ευκατάστατους ανθρώπους…»*

Μετά το 1669 ο Χάνδακας περνάει οριστικά στα χέρια των Οθωμανών και ο  ναός μετατρέπεται μουσουλμανικό τέμενος. Δωρήθηκε στον Ζουλφικάρ Αλή Πασά. Στα βιβλία των Βακουφίων, σημειώνεται ως “Κετχουντά Βέη Τζαμισί” και επίσης ήταν γνωστό με την ονομασία Ζουλφιακάρ Αλί Τζαμισί ή Αγιά Κατερίνα Τζαμισί.

Με την κατάκτηση από τους Τούρκους της πόλης όλα σταματούν. Η μεγάλη σχολή και η βιβλιοθήκη που υπήρχε σ΄αυτήν δεν λειτουργούν πια. Αποκτά έναν μεγαλοπρεπή και διπλό μιναρέ που κι αυτός όπως και τόσα άλλα καταστρέφεται στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Σύμφωνα με την μετάφραση των Τούρκικων Αρχείων  του Νικόλαου Σταυρινίδη βρέθηκε έγγραφο που δείχνει κάτι  σχετικό με την επιδιόρθωση του τζαμιού στα 1720.

« …31 Αυγούστου 1720 - 26 Seval 1132Π. Μ. Η στέγη των προπυλαίων του τεμένους Ζουλφικάρ ήτο κεραμωτή. Κατά τον χειμώνα τα όμβρια ύδατα εισερχόμενα δια των κεράμων ημπόδιζον τους προσκυνητάς από του να εκτελούν την προσευχήν των. Κατόπιν διαταγής του Πασά Χάνδακος μετέβη επί τόπου ο Αρχιτέκτων του Δημοσίου Μιχάλης, όστις μετ' άλλων εμπειρογνωμόνων υπελόγισε την απαιτηθησομένην δαπάνην, καθώς και ταύτην των υδαταγωγών του τεμένους.»

Ο Ζαχαρίας Πρακτικίδης, πάλι, στη χωρογραφία του η οποία συντάχθηκε το 1818 αναφέρει για το συγκεκριμένο κτίσμα: “...Κεχαγιάμπεη τζαμισί. Άμα τη αλώσει υπό των τούρκων εδωρήθη υπό του Σουλτάνου εις τον Κεχαγιά Βέη του κατακτητού Κιοπρουλή. Μίαν εκ των δύο δεξαμενών που προμήθευαν την Πόλιν με ύδωρ γλυκυτάτου, καθαρωτάτου και ψυχροτάτου, ήτο λιθόκτιστος, μεγάλην  και σκεπαστήν ευρίσκετο εις την περιοχήν του Κεχαγιά Μπέη του σημερινού Ναού της Αγίας Αικατερίνης… ”.

Κάτω από τον Άγιο Μηνά υπάρχει και σώζεται μέχρι σήμερα η μεγάλη υπόγεια δεξαμενή, η οποία δέχονταν το νερό των πολλών υδρορροών του Ναού, το νερό αυτό πήγαινε σ’ αυτήν την στέρνα της Αγίας Αικατερίνης. Την περίοδο μάλιστα του Μεσοπολέμου έπαιρναν νερό από εκεί οι Ηρακλειώτες…

Από τις αρχές του 20^ου το μουσουλμανικό τζαμί περνάει στη δικαιοδοσία της Χριστιανικής εκκλησίας όπως φαίνεται σε ένα βασιλικό διάταγμα της  12ης Μαρτίου 1919, για την μελλοντική χρήση του  : Γράφει ο Νικόλαος Ζευγαδάκης σε άρθρο του  «Προς απόδοσιν αυτού εις την χριστιανικήν λατρείαν » :

“…Εις τον ούτω πως ανακαινιζόμενον και καθιερούμενον λαμπρόν ναόν θα λαμβάνη χώραν μεγαλοπρεπής και επιβλητική η πανήγυρις της Αγίας Αικατερίνης, θα τελούνται δε, εκτός άλλων ακολουθιών, και το καθιερωμένον κατά Ιούλιον μνημόσυνον υπέρ του αειμνήστου μεγάλου Οικουμενικού Πατριάρχου Κυρίλλου του Λουκάρεως, εκλεκτού της πόλεως τέκνου, σπουδάσαντος και διδάξαντος εν τη περί τον ναόν τούτον περιφήμω σχολή, μετά του οποίου μνημοσύνου θα είναι δυνατόν να συνδυθασθή γενικώτερον τοιούτον και υπέρ των εν τη σχολή ταύτη εκπαιδευθέντων και διδαξάντων μεγάλων δ’ έπειτα αποβάντων εις τα γράμματα και την Εκκλησίαν ανδρών της μεγαλονήσου”.

Πολλές οι σκέψεις για τη χρήση του κτιρίου. Άρχισε να δέχεται για φιλοξενία πρόσφυγες πολύ πριν τη φοβερή χρονιά του 1922. Οι ιδέες και οι σκέψεις για τη χρήση του συνέχισαν να υπάρχουν και επί δημαρχίας Μηνά Γεωργιάδη, τον χώρο αυτό επισκέφθηκε ειδικός υπάλληλος του υπουργείου Παιδείας και αφού εξέτασε το προαναφερόμενο κτήριο διαπίστωσε ότι ένας τέτοιος χώρος για την καλή διατήρηση των βιβλίων είναι ακατάλληλος.

Την περίοδο της Μάχης της Κρήτης και του βομβαρδισμού της πόλης αναφέρει σε άρθρο του στην εφημερίδα ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ο  καθηγητής Μ. Παπαμιχαλάκης πως δύο βόμβες… « …διετρύπησαν την στέγην αυτού. Η μία διετρύπησε την στέγην του κεντρικού κλίτους, ολίγον αριστερά της κόγχης του ποτέ Ι.Βήματος και η άλλη διετρύπησε την στέγην του συνδέοντος το κλίτος της Αγ.Αικατερίνης με το κλίτος των Αγ. Δέκα. Το τέμενος ουδεμία άλλην ζημίαν υπέστη. Κατά τη διάρκειαν της κατοχής οι Γερμανοί εχρησιμοποίησαν το τέμενος ως αυτοκινητοστάσιον…».

Στο ίδιο άρθρο του ο καθηγητής Παπαμιχαλάκης γράφει πως το κλίτος ή παρεκκλήσιο των Αγ. Δέκα πριν από τη Μάχη της Κρήτης χρησιμοποιείτο «…ως πρόχειρον αφοδευτήριον ή τόπος απορριμάτων…Ήτο εις άθλιαν κατάστασιν…».

Τελικά ύστερα από εισήγηση του ως άνω καθηγητή ο οποίος διετέλεσε και εκκλησιαστικός σύμβουλος τα έτη 1942 – 1943 δήλωσε αν γινόταν να χρησιμοποιηθεί ξανά ο χώρος για θρησκευτική λατρεία κατόπιν επισκευής και υπό την προεδρία του Γεωργίου Κριτσωτάκη οι εργασίες ξεκίνησαν. Την 24^η Νοεμβρίου 1943 έγινε ο εσπερινός και την επομένη ημέρα της Αγίας Αικατερίνης , ο όρθρος και η θεία λειτουργία.  Αξιοσημείωτο ήταν επίσης το γεγονός πως δόθηκε σαν τιμή στον πρώτο πλειοδότη τον έμπορο κ. Βατίστα, που προσέφερε το ποσόν των 200.000 δραχμών για την επισκευή του ναού , να κτυπήσει πρώτος την καμπάνα. Και πάλι λόγω άγνοιας το κλίτος των Αγ. Δέκα χρησιμοποιήθηκε αρχικά σαν κλίτος της αγίας Αικατερίνης και αφού τελικά αποκαλύφθηκε επιγραφή πάνω στη θύραν του κλίτους το 1948 έγινε ο επίσημος εγκαινιασμός του.

 Χαρακτηριστική η αναφορά του Νικολάου Ζευγαδάκη, επίσης κατά την πρώτη αυτή επαναλειτουργία του ναού :

“…Το ιερουργηθέν το πρώτον κατά την 25ην Νοεμβρίου 1943 παρεκκλήσιον του ειρημένου παλαιού ενταύθα ναού ελειτούργησεν από τότε άνευ εγκαινίων δι αντιμηνσίου ως ευκτήριος οίκος της Αγίας Αικατερίνης, επ’ ονόματι της οποίας ετιμάτο ο όλος ναός.Θα διατηρήση όμως το παρεκκλήσιον την τοιαύτην του ονομασίαν εφ’ όσον, ως είναι γνωστόν, ετιμάτο επ’ ονόματι των Αγίων Δέκα των εν Κρήτη μαρτυρησάντων, το όνομα δε της Αγίας Αικατερίνης έφερε το μέγα του ναού κλίτος, ποίαν δε ονομασίαν ενδείκνυεται όπως λάβη τούτο κατά τα ιερά εγκαίνια; Περί τας απορίας ταύτας, αίτινες ως λίαν φυσικαί, προεβλήθησαν ευθύς εξ αρχής, θα περιστραφή το παρόν σημείωμα”.

Έκανα μια βόλτα στην πλατεία… Δύο μέρες πριν τη γιορτή της Αγίας Αικατερίνης…Γκρίζος ουρανός και μεγάλα απειλητικά σύννεφα γεμάτα βροχή από πάνω μου. Περιστέρια κουρνιασμένα στο ψηλό γείσο της εκκλησίας και στο μεγάλο στρογγυλό παράθυρο. Ψυχή πουθενά… Μόνο ένα κόκκινο αυτοκίνητο παρκαρισμένο μπροστά στην είσοδο μαρτυρούσε πως κάποιος βρισκόταν εκεί κοντά. Τα λιγοστά τσουβάλια τσιμέντου, επίσης , έδειχναν πως ίσως και να  τέλειωνε πια τούτη η ανακαίνιση …ύστερα από επτά ολόκληρα χρόνια … Ίσως και την ημέρα της γιορτής να λειτουργήσει τούτο το ιστορικό, πολύτιμο, εκκλησιαστικό μουσείο… Κοντεύει ο καιρός!

Άρχισε να ψιλοβρέχει…

Πήρα το ποδήλατο μου ξανά και έφυγα περνώντας ανάμεσα από δεκάδες περιστέρια που έτρεμαν από το κρύο και τρομάζοντας, σηκώθηκαν με μιας στον αέρα… Γύρισα και κοίταξα πίσω, όπως κάθε φορά… Τόσες θύμησες πάλι… τόση ιστορία  και πόση ακόμα, που αγνοούμε…

Χρόνια πολλά για τη σημερινή μέρα …που ΄ταν αιτία της θύμησης!

*Η Ελένη Μπετεινάκη είναι εκπαιδευτικός 

ΠΗΓΕΣ :

Χωρογραφία της Κρήτης,Ζαχαρία Πρακτικίδη, ΤΕΕ,1983

Εβλιά Τσελεμπί, Οδοιπορικό στην Ελλάδα (1668-1671), Εκάτη, Αθήνα 1994,

Νικολάου Σ. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις Τουρκικών Αρχείων,Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη

*Στον καιρό της σχόλης, Τζουάνες Παπαδόπουλος, ΠΕΚ

Το Ηράκλειο στο πέρασμα των αιώνων, Στέργιου Σπανάκη, εκδ. Δήμου Ηρακλείου 1990

Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ

Ηeraklion.gr

Αρχείο Μηνά Γεωργίαδη

Αρχεία Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου

Εφημερίδα Μεσόγειος
Δημοσιεύτηκε και στο cretalive.gr στις 25 Νοεμβρίου 2014 : εδώ!