Κείμενα Φιλίας και Μνήμης, Στυλιανός Αλεξίου, εκδ. " Δοκιμάκης "

"Κείμενα Φιλίας και Μνήμης"

Μια ακόμη πολύτιμη έκδοση από τον κ. Στυλιανό Αλεξίου για κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες της Κρήτης

Ο κορυφαίος των γραμμάτων, ο ακούραστος εργάτης του πνεύματος, κ. Στυλιανός Αλεξίου μάς εξέπληξε και πάλι με δύο σημαντικές εκδόσεις μέσα στο 2010. Ο σοφός αυτής της πόλης μα και των σύγχρονων Κρητών, όπως έχει δικαίως χαρακτηριστεί, λίγο πριν εκπνεύσει το 2010 παρέδωσε τη σπουδαία επιστημονική εργασία για την «Ελληνική λογοτεχνία, από τον Όμηρο στον 20ο αιώνα», που εκδόθηκε από τη «Στιγμή».

Η έκδοση αυτή θεωρείται ως η σημαντικότερη των τελευταίων δεκαετιών στον τομέα της προσέγγισης της λογοτεχνίας. Την προσφορά του θα παρουσιάσομε το αμέσως επόμενο διάστημα.

Η δεύτερη έχει τον τίτλο «Κείμενα φιλίας και μνήμης», και κυκλοφόρησε μόλις από τις «Εκδόσεις Δοκιμάκη».Ο τόμος περιλαμβάνει 25 αυτοτελή κείμενά του, μικρές βιογραφίες ή ιστορίες για κορυφαίες μορφές των γραμμάτων της Κρήτης, όπως τις έχει καταγράψει στις δικές του αναμνήσεις. Τα κείμενα αυτά είναι ασφαλώς πολύτιμα, καθώς, εκτός του ότι σε μια έκδοση είναι συγκεντρωμένες οι αναφορές για σπουδαίους του πνεύματος, συμπεριλαμβάνουν στοιχεία άγνωστα για το ευρύ κοινό. Ο ίδιος φυσικά τους είχε γνωρίσει όλους, ενώ με μερικούς, όπως τονίζει στον πρόλογό του, συνεργάστηκε. Εκ των πραγμάτων η ανάκληση στη μνήμη και η μεταφορά προσωπικών εμπειριών απ’ αυτές τις προσωπικότητες εμπεριέχει και αυτοβιογραφικά στοιχεία, όπως σημειώνει ο κ. Αλεξίου, ενώ μερικά κείμενα δίνουν και την εικόνα του Ηρακλείου σε παλιότερες εποχές.

Όπως αναφέρει, τα άρθρα αυτά γράφηκαν για ποικίλες περιπτώσεις, άλλα περισσότερο επιστημονικά και άλλα σε πιο απλό ύφος. Κάποια ήταν πρόλογοι σε βιβλία, συνεργασίες σε αφιερώματα, ομιλίες σε επετείους και τιμητικές εκδηλώσεις, δημοσιευμένες κατά καιρούς, εν μέρει, στον τοπικό τύπο.

Με τη σειρά που παρατίθενται παρουσιάζονται κείμενα για τους: Έλλη Αλεξίου, Λευτέρη Αλεξίου, Γιώργο Γεωργιάδη, Κώστα Γεωργουσόπουλο, Γιώργο Γραμματικάκη, Θεοχάρη Δετοράκη, Οδυσσέα Ελύτη, Γαλάτεια και Νίκο Καζαντζάκη, Ανδρέα Καλοκαιρινό, Ζαχαρία Κανάκη, Αγγέλα Καστρινάκη, Εμμανουήλ Κριαρά, Κώστα Λασσιθιωτάκη, Στέφανο Ξανθουδίδη, Νικόλαο Παναγιωτάκη, Μενέλαο Παρλαμά, Νικόλαο Πλάτωνα, Παντελή Πρεβελάκη, Στέργιο Σπανάκη, Δημοσθένη Στεφανίδη, Ευριπίδη Τζωρτζακάκη, Θωμά Φανουράκη, Κωστή Φραγκούλη, Μάνο Χατζιδάκι, Γεώργιο Ψυχουντάκη.

Παρουσιάζοντας τον τόμο, ο κ. Στ. Αλεξίου γράφει στον πρόλογο:

“Από καιρό είχαμε σκεφθεί μαζί με τον εκλεκτό εκδότη κ. Αλέξανδρο Δοκιμάκη τη συγκέντρωση και αναδημοσίευση των κειμένων που παρουσιάζονται εδώ. Η προπαρασκευαστική εργασία καθυστέρησε λόγω της εντατικής απασχόλησής μου για την έκδοση του βιβλίου Ελληνική Λογοτεχνία, από τον Ομηρο στον 20ο αιώνα (“Στιγμή”, Αθήνα 2010). Τελικά, μπόρεσα να συγκεντρώσω τα άρθρα και να τα επεξεργασθώ, με διορθώσεις, βελτιώσεις και πρσθήκες που χρειάζονται σε πολλά σημεία ώστε να ανανεωθούν.

Πρόκειται για αναμνήσεις του από εκλεκτούς Κρητικούς (κυρίως Ηρακλειώτες), τους οποίους είχα γνωρίσει πολύ καλά. Μόνο ένα άρθρο αφορά σε μη Κρητικό, έναν διαπρεπή θεατρολόγο. Με ορισμένους από αυτούς είχα και συνεργασθεί επί μακρό διάστημα. Ηταν άνθρωποι που συνέβαλαν καθοριστικά στην άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου στην Κρήτη και στην κυρίως Ελλάδα, με προβολή και στο εξωτερικό. Τα άρθρα γράφηκαν γαι ποικίλες περιπτώσεις· άλλα είναι περισσότερο επιστημονικά, άλλα συντομότερα και απλούστερα. Ορισμένα ήταν πρόλογοι σε βιβλία φίλων, συνεργασίες σε αφιερώματα, ομιλίες σε επετείους και τιμητικές εκδηλώσεις, που δημοσιεύθηκαν εν μέρει και στον καθημερινό ή περιοδικό τοπικό Τύπο. Κάποια αφορούν σε προσωπικούς φίλους και συμμαθητές, περιέχουν και στοιχεία αυτοβιογραφικά, και δίνουν μιαν εικόνα της ζωής στο παλαιότερο Ηράκλειο. Οι αναμνήσεις μου από τον Ηρακλειώτη ζωγράφο Θωμά Φανουράκη συντάχθηκαν ειδικά για τον παρόντα τόμο.

Η σειρά με την οποία τοποθετήθηκαν τα Κείμενα φιλίας και μνήμης δεν είναι αξιολογική ή χρονολογική, αλλά απλώς αλφαβητική, ώστε εύκολα να εντοπίζεται κάθε άρθρο από τον ενδιαφερόμενο. Μόνο συμπτωματικά, λόγω του πρώτου γράμματος του επωνύμου, ο τόμος αρχίζει με δημοσιεύματα που αφορούν σε συγγενείς μου και που είναι εντελώς αντικειμενικά. Είναι δίκαιο να μνημονευθούν εδώ και οι αδελφοί Μίμης, Αριστείδης και Αλέκος Αλεξίου, υιοί Σπύρου Αλεξίου, του ιστορικού τυπογραφείου - βιβλιοπωλείου της Πλατείας των Λιονταριών. Πραγματοποίησαν σειρά επιμειλημένων επιστημονικών εκδόσεων που τιμούν το Ηράκλειο.

Για τον Νίκο Καζαντζάκη σε συνδυασμό με την πρώτη σύζυγό του Γαλάτεια, δίνω κυρίως, βάσει προσωπικών αναμνήσεων και εντυπώσεών μου, στοιχεία σχετικά με τον χαρακτήρα και τις ανθρώπινες σχέσεις του. Για τα έργα του, την Οδύσσεια, το σχεδίασμα του Ακρίτα, τα δράματα, και τα τρίστιχά του (Τερτσίνες), έγραψα διεξοδικά στο βιβλίο μου. Από το ποιητικό έργο του Ν. Καζαντζάκη, που εξεδόθη επί Δημαρχίας Μανόλη Καρέλλη απο τον Δήμο Ηρακλείου στα 1977, και που κυκλοφορεί τώρα από τις “Εκδόσεις Καζαντζάκη”. Ερύς λόγος για τον Καζαντζάκη, για το όλο έργο και τα μυθιστορήματά του γίνεται στο βιβλίο μου Ελληνική Λογοτεχνία που ανέφερα. Το ίδιο ισχύει για τον Οδυσσέα Ελύτη και τον Πρεβελάκη. Η βιβλιοκρισία για την Αγγέλα Καστρινάκη, αφορά σε μια μόνο συλλογή διηγημάτων της. Επειτα από αυτήν ακολούθησαν άλλες εξίσου σημαντικές, και ένα μυθιστόρημα. Είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Για δύο από τα υπόλοιπα άρθρα του παρόντος τόμου, θα ήθελα να προσθέσω εδώ ορισμένες διευκρινίσεις. Ο Γιώργος Γραμματικάκης δεν είναι μόνο ο επί μακρό διάστημα Πρύτανις του Πανεπιστημίου Κρήτης, πρόεδρος στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, διαπρεπής φυσικός και ένας από τους λίγους φιλοσοφημένους εκπροσώπους των θετικών επιστημών. (Με κείμενό μου, που περιλαμβάνεται εδώ, προλόγισα το βιβλίο του Η κόμη της Βερενίκης). Είναι συγχρόνως και φίλος της μεγάλης κρητικής παράδοσης: στην Ελευθεροτυπία της 29.6.2006 επεσήμανε τον θόρυβο που ξεσήκωναν τα ΜΕΕ για το “κακόγουστο πανηγύρι της Γιουροβίζιον” ενώ αγνόησαν την σχεδόν ταυτόχρονη παρουσίαση του Ερωτοκρίτου στα γαλλικά από το “Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μετάφρασης”, που κάνει γνωστά στους λαούς της “Ευρωπαϊκής Ενωσης” τα αριστουργήματα της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας”. Ενα από αυτά θεωρείται διεθνώς σήμερα ο Ερωτόκριτος.

Το δεύτερο άρθρο, για το οποίο χρειάζεται ένα σχόλιο, είναι το σχετικό με το μεγάλο βυζαντινολογικό, κρητολογικό και ευρύτερα ιστορικό και φιλολογικό έργο του εκλεκτού συναδέλφου, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης και επί πολλά χρόνια προέδρου της ΕΚΙΜ, Θεοχάρη Δετοράκη. Το άρθρο που το είχα παρουσιάσει και προφορικά σε σχετική εκδήλωση στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, προέρχεται από τον τιμητικό τόμο που του αφιέρωσε το Πανεπιστήμιο Κρήτης στα 2008. Αξιοποιείται επιστημονικά εδώ, δεδομένου ότι στον τόμο τοποθετήθηκε περιέργως τελευταίο από τα άρθρα των άλλων συνεργατών και πέρασε απαρατήρητο. Ελπίζω ότι αργότερα θα έχω την δυνατότητα σύνταξης ενός συμπληρωματικού τόμου με αναμνήσεις και εντυπώσεις από άλλους συναδέλφους, και από παλαιότερα και νεώτερα πρόσωπα των γραμμάτων και των τεχνών, της Κρήτης και της υπόλοιπης Ελλάδας”.



Μια εικόνα από τη Γαλάτεια και τον Ν. Καζαντζάκη

Από τα πολύτιμα κείμενα που περιλαμβάνονται στον τόμο, αναδημοσιεύομε ένα που αφορά στον Νίκο Καζαντζάκη και την πρώτη σύζυγό του Γαλάτεια Αλεξίου – Καζαντζάκη. Φυσικά και αυτό το κείμενο σχετίζεται με τις μνήμες του κ. Στ. Αλεξίου και είχε συμπεριληφθεί σε αφιέρωμα για τα 50 χρόνια από το θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη:

“Στα φοιτητικά μου χρόνια στην Αθήνα, λίγο μετά τον πόλεμο, πριν εγκαταστασθεί ο Καζαντζάκης στο εξωτερικό, πήγαινα, μαζί με τη Γαλάτεια, μιαν ορισμένη μέρα της εβδομάδας, στο σπίτι της κρητικής οικογένειας Ανεμογιάννη, κοντά στο Μουσείο, όπου έμενε ο Καζαντζάκης όταν βρισκόταν στην Αθήνα. Εκεί, ένας κύκλος θαυμαστών και θαυμαστριών του, παρόντος και του ίδιου, διάβαζαν μεγαλοφώνως Οδύσσεια. Σε ορισμένα σημεία διέκοπταν και άρχιζαν διάλογο για το τι άραγε εννοούσε ο συγγραφέας. Ο Καζαντζάκης άκουγε σιωπηλός καπνίζοντας την πίπα του.

-Μα γιατί δεν ρωτούν τον ίδιο; απορούσε γελώντας η Γαλάτεια.

Αργότερα μετέφερε, παραλλαγμένη, τη σκηνή αυτή στο σχετικό με τον Καζαντζάκη μυθιστόρημά του.

Στη λογοκρατούμενη Γαλάτεια φαινόταν υπερβολικό το ότι οι άνθρωποι, ιδίως οι καλαμαράδες, μπορούν να γίνουν “σωτήρες Θεού”, Salvatores Dei! Η ίδια και ο κύκλος της, Βάρναλης, Αυγέρης και άλλοι, παρεξενεύονταν και για τον τρόπο ζωής του Καζαντζάκη μέρα - νύχτα στο γραφείο διαβάζοντας και γράφοντας. Ο ίδιος ο Καζαντζάκης είχε διηγηθεί στη Γαλάτεια ότι στο Παρίσι στα 1907, η Γαλλίδα σπιτονοικοκυρά του τον ανάγκαζε με φωνές να σηκωθεί από την καρέκλα και να βγει έξω για έναν περίπατο.

Παρά τις αντιρρήσεις της, η Πετρούλα - Γαλάτεια, δεν έπαψε ποτέ να ενδιαφέρεται για τον Πέτρο Ψηλορείτη. Η όμορφη, πανέξυπνη και ολοζώντανη αυτή γυναίκα δεν είχε κρατήσει αντίτυπα των βιβλίων της, ούτε τις κριτικές και τις επιστολές που της έγραφαν! Στο συρτάρι της υπήρχαν μόνο γράμματα του Καζαντζάκη (που δημοσιεύθηκαν αργότερα) και περιέργως το αυτόγραφο Ριμάριό του, ευρετήριο ομοιοκαταληξιών. Επειτα από μιαν επίσκεψή της στην Αίγινα στα 1940, η Γαλάτεια εδημοσίευσε ένα αξιόλογο διήγημα, νοσταλγικό της ζωής της με τον Καζαντζάκη, σχεδόν ερωτικό, χωρίς βέβαια να τον αναφέρει ονομαστικά. Το βιβλίο της Ανθρωποι και υπεράνθρωποι δεν είναι όμως αντικειμενικό, και το ίδιο ισχύει για την Ελλη Αλεξίου στο Για να γίνει μεγάλος. Με περισσότερη κατανόηση είδε τον Ασυμβίβαστο, στο ομώνυμο έργο της, η δεύτερη σύζυγός του, Ελένη Σαμίου, που αναπαύεται τώρα κοντά του στον Προχαμώνα Martinengo στο Μεγάλο Κάστρο.

Τα αισθήματα των Αλεξίου για τον Καζαντζάκη ήταν από τη μια πλευρά θαυμασμός για την προσωπικότητά του, και από την άλλη, κριτική, συνήθως άδικη, για το έργο και τη φιλοσοφία του. Σχολίαζαν την ουτοπία του για την ίδρυση “θρησκείας”. Ωστόσο, παλαιότερα, στις αρχές της δεκαετίας του ‘20, ο πατέρας μου Λευτέρης Αλεξίου, ήταν ένας από τους λίγους “πιστούς” της νέας “θρησκείας”. Μας πληφορούν σχετικώς γράμματα του Καζαντζάκη από το Βερολίνο στον επίσης “πιστό” Παπαστεφάνου (ορθόδοξο ιερέα που ζούσε στην Αμερική). Ο Καζαντζάκης του ανήγγειλε ότι “ιδρύει τις πρώτες εκκλησίες”, προβλέπει “αγώνες”, μαρτύρια” και “μιαν οικουμενική σύνοδο!”.

Ενας τέταρτος πιστός που θα μετείχε στη Σύνοδο, ο Μιχάλης Αναστασίου, πρωτεξάδελφος του Αλεξίου, ζητούσε από τον Καζαντζάκη “επιστολές”, που θα διαβάζονταν στον κύκλο των οπαδών στο Ηράκλειο (όπως οι Επιστολές του Παύλου στις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες). Πολύ νεανικά όλα αυτά, αν και ο Καζαντζάκης, γεννημένος κατά το Μητρώο Ηρακλείου στα 1881, ήταν πια σαράντα. Ο Αλεξίου εδημοσίευσε και ένα θεατρικό έργο, Ηρακλής και Ομφάλη (1926), εμπνευσμένο από το καζαντζακικό κήρυγμα εγκατάλειψης της μικρής ζωής. Λίγο αργότερα πέρασε σε επικριτικές θέσεις απέναντι στον Καζαντζάκη. Οι Αλεξίου αρνήθηκαν έναν άνθρωπο που είχαν αγαπήσει στα νιάτα τους και στον οποίον όφειλαν πολλά.

Σημαντική στη ζωή και στη σκέψη του Καζαντζάκη ήταν η τάση απελευθέρωσης από τα βιβλία, από τα κιτάπια όπως τα έλεγαν περιφρονητικά στην παλιά Κρήτη. Ηθελε να μην είναι “χαρτοπόντικας” και “μουτζουρωτής χαρτιών”, όπως ο ίδιος γράφει στο Βιος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Η στροφή του προς μια “ζωή δράσης” εκδηλώνεται στο μυθιστόρημα αυτό. Ο πραγματικός Γιώργης Ζορμπάς ήταν Ελληνας της τότε Γιουγκοσλαβίας. Δισέγγονός του είναι ο σήμερα αγαπητός στους νέους, πρόωρα χαμένος τραγουδιστής Παύλος Σιδηρόπουλος. Η κόρη του Ζορμπά Αναστασία, είχε παντρευτεί τον αδελφό του πατέρα μου, τον Ραδάμανθυ. Ζούσε στο Ηράκλειο και ο αδελφός της Μανώλης Ζορμπάς. Είχαν άλλη μιαν αδελφή, τη Φιλία. Ακόμη στη δεκαετία του 1950 περίμεναν κάποιαν αποζημίωση για περιουσιακά στοιχεία του πατέρα τους στην Γιουγκοσλαβία. (Ο Λευτέρης Αλεξίου είχε γνωρίσει τον Ζορμπά και έλεγε ότι ήταν ένας εξαίρετος άνθρωπος). Συνεργάστηκε με τον Καζαντζάκη σε μιαν άτυχη επιχείρηση ανθρακωρυχείου στην Πραστοβά Μάνης, στην ουτοπική προσπάθεια του συγγραφέα να “αλλάξει ζωή”.,

Ενα γνώρισμα του Καζαντζάκη ήταν η έλλειψη ευθιξίας. Σπάνιο αυτό στη μικρόψυχη εποχή μας, όπου η υπόδειξη παραδρομής ή η διατύπωση μιας διαφορετικής γνώμης αποτελεί “αιτία πολέμου”.

Στα 1939 κυκλοφόρησε η “Οδύσσεια”, στην πρώτη ογκώδη έκδοσή της.

Ο Μάρκος Αυγέρης στην κριτική του στη Νέα Εστία, ήταν εντελώς αρνητικός: Το γραμματολογικό είδος, το έπος, ξεπερασμένο, η γλώσσα αντιποιητική και λανθασμένη, ο δεκαεπτασύλλαβος κακός στίχος. Τον επόμενο χρόνο ο Αυγέρης, η Γαλάτεια, ο Γιώργος Πολίτης (αδελφός του Φώτου και του Λίνου) και ο Κρητικός ηθογράφος Γιώργος Μαράντης, πήγαν να κάνουν Πάσχα στην Αίγινα. Ο Καζαντζάκης τους δέχθηκε στο σπίτι του πολύ φιλικά. Δεν μνησικακούσε. Στον Πρεβελάκη έγραψε για τον “λίβελο” (όπως τον χαρακτηρίζει) του Αυγέρη: “Διάβασα τις κριτικές Αυγέρη και Παράσχου, ήσυχα, απλοϊκά, σχεδόν χαρούμενα. Αφού η ανώτατη αμοιβή είναι να μην έχεις καμιάν αμοιβή”!

Κάποτε του είχα γράψει ότι ακούω πολλά και ανυπομονώ να τον ξαναδώ. Μου απάντησε με τη γνωστή παροιμία: “Οπου ακούς μεγάλο τρύγο, παίρνε μικρό καλάθι”. Απλότητα και καλοσύνη σπάνια στους λογίους”.

Ο κ. Στυλιανός Αλεξίου γεννήθηκε το 1921 στο Ηράκλειο. Είναι πρώην Εφορος Αρχαιοτήτων Κρήτης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, μέλος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και του Σικελικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Palermo, επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων Padova, Αθηνών, Κύπρου.

Αρχαιολογικές εργασίες του: Η επέκταση και έκθεση του Μουσείου Ηρακλείου, η ίδρυση των Μουσείων Χανίων και Αγίου Νικολάου, το βιβλίο Μινωικός Πολιτισμός, οι ανασκαφές και δημοσιεύσεις Κατσαμπά, Λεβήνος, Απολλωνίας (Αγίας Πελαγίας).

Φιλολογικές εκθέσεις: Οι εκδόσεις Διγενή Ακρίτη, Ερωτόκριτου, Σολωμού, Η Ελληνική Λογοτεχνία από τον Όμηρο στον 20ο αιώνα, και, σε συνεργασία με τη Μάρθα Αποσκίτη, οι εκδόσεις της Ερωφίλης, των Ιντερμεδίων της, και του Κρητικού Πολέμου του Τζάνε.

Συγκεντρωτικές εκδόσεις μελετών του: Μινωικά και Ελληνικά, Δημώδη Βυζαντινά, Κρητικά Φιλολογικά, Ποικίλα Ελληνικά.

http://www.patris.gr/articles/194938#.UoKR2nB7Ipk